Η Κύπρος και η Ρωσία δεν «τα έσπασαν» έτσι απλά (του Yuri M. Zhukov)

Όπως και πολύς άλλος κόσμος, έτσι κι εγώ είχα διατυπώσει την απορία (και μεσω twitter), πώς άφησαν οι Ρώσοι να τους ξεφύγει η ευκαιρία να πατήσουν για τα καλά το πόδι τους στην Κύπρο και μέσω αυτής στην ανατολική Μεσόγειο, κάτι που είναι γενικά παραδεκτό ότι είναι βασική επιδίωξή τους. 
Στο άρθρο που αναδημοσιεύω από το Foreign Affairs, ο Yuri M. Zhukov (συνεργάτης στο Πρόγραμμα Διεθνών Σχέσεων για την Παγκόσμια Κοινωνία και Ασφάλεια του Κέντρου Weatherhead και συνεργάτης του Ινστιτούτου Ποσοτικών Κοινωνικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Harvard) δίνει τις απαντήσεις του στο παραπάνω ερώτημα.

Η Κύπρος και η Ρωσία δεν «τα έσπασαν» έτσι απλά

Γιατί η Μόσχα παίζει μακροπρόθεσμο παιχνίδι στο νησί         

Στις 19 Μαρτίου, ο Μιχάλης Σαρρής, ο υπουργός Οικονομικών της Κύπρου, πήγε στη Μόσχα για επείγουσες συνομιλίες με στόχο την διάσωση του υπερμεγέθους τραπεζικού τομέα της Κύπρου από την κατάρρευση. Σε αντάλλαγμα για μια παράταση σε υφιστάμενα δάνεια και για μια νέα οικονομική βοήθεια, όπως λέει η ιστορία, ο Σαρρής προσέφερε στην Ρωσία εμπορικές διευκολύνσεις στον τομέα της ενέργειας, δικαιώματα εκμετάλλευσης φυσικού αερίου, καθώς και τον έλεγχο στο μετοχικό κεφάλαιο κυπριακών τραπεζών. Δύο ημέρες αργότερα έφυγε από τη Μόσχα με άδεια χέρια. Αντιμέτωπη με έναν τοίχο, στις 25 Μαρτίου, η Κύπρος συμφώνησε με την ΕΕ σε ένα πακέτο διάσωσης που θα βοηθήσει να πληρωθούν οι λογαριασμοί της χώρας, αλλά και που θα αφαιρέσει δισεκατομμύρια ευρώ από τους καταθετικούς λογαριασμούς πλούσιων Ρώσων και θα αφήσει ακόμα περισσότερα δισεκατομμύρια ρωσικών περιουσιακών στοιχείων «παγωμένα» σε κυπριακές τράπεζες.

Για πολλούς δυτικούς παρατηρητές, η απροθυμία της Μόσχας να αποδεχθεί την αρχική προσφορά του Σαρρή φαίνεται να αποτελεί μια τεράστια στρατηγική γκάφα. Φαίνεται ανεξήγητο ότι ο πιο μεγάλος επενδυτικός οικονομικός εταίρος της Κύπρου - και η μεγαλύτερη πηγή ξένων καταθέσεων για τις τράπεζες του νησιού - αρνήθηκε μια συμφωνία με φαινομενικά τόσο ευνοϊκούς όρους. Σύγχυση δημιουργεί ακόμη περισσότερο η προφανής απόφαση της Μόσχας να παραιτηθεί από την ευκαιρία να σταθεροποιήσει την στρατηγική πρόσβασή της στο νησί, δεδομένων των γεωπολιτικών φιλοδοξιών της Ρωσίας στην Ανατολική Μεσόγειο.

Υπάρχουν τρεις πιθανές εξηγήσεις για τη συμπεριφορά της Ρωσίας.

Κατ’ αρχάς, δεν είναι σαφές ότι υπήρξε ποτέ μια αξιόπιστη συμφωνία στο τραπέζι. Δεύτερον, η Ρωσία δεν πιστεύει ότι μια συμφωνία της τελευταίας στιγμής θα μπορούσε να αλλάξει την μοίρα της Κύπρου. Και τρίτον, οι ρωσικές απώλειες από την κατάρρευση του κυπριακού τραπεζικού κλάδου δεν θα είναι καταστροφικές. Με απλά λόγια, η απόφαση της Μόσχας να απορρίψει μια συμφωνία με την Λευκωσία ήταν εντός των μακροπρόθεσμων συμφερόντων της Ρωσίας.

Τα τρέχοντα προβλήματα της Κύπρου προκλήθηκαν από την κρίση χρέους της ευρωζώνης. Οι τράπεζες του νησιού συσσώρευσαν μια σειρά από τοξικά περιουσιακά στοιχεία μέσω των ελληνικών παραρτημάτων τους και έχασαν μεγάλο μέρος του κεφαλαίου τους λόγω της αναδιάρθρωσης του ελληνικού χρέους. Ως αποτέλεσμα, οι συνολικές τραπεζικές υποχρεώσεις είναι πέντε φορές μεγαλύτερες από το ΑΕΠ της χώρας - μια αναλογία σχεδόν τέσσερις φορές μεγαλύτερη από τον μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Χωρίς να διαθέτει ανεξάρτητη νομισματική πολιτική ή τα οικονομικά μέσα για να καλύψει το έλλειμμα και να σώσει τις τράπεζες, η Λευκωσία ζήτησε ένα πακέτο διάσωσης 17,5 δισεκατομμυρίων ευρώ από τις Βρυξέλλες νωρίτερα αυτόν τον μήνα.

Ούσα επιφυλακτική για την διάσωση του (μη βιώσιμα υπερμεγέθους) κυπριακού τραπεζικού τομέα, η τρόικα των δανειστών διάσωσης - η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα - επέμεινε ότι η Κύπρος πρέπει να βρει 5,8 δισεκατομμύρια ευρώ ώστε να μπορέσει να συμπληρώσει τις προϋποθέσεις για την προτεινόμενη διάσωση με 10 δισ. ευρώ. Στις 16 Μαρτίου, Κύπριοι αξιωματούχοι παρουσίασαν ένα αμφιλεγόμενο σχέδιο για την συγκέντρωση αυτών των κεφαλαίων μέσω ενός εφάπαξ φόρου (ή «κουρέματος») από 6,75% έως 10% σε όλους τους καταθετικούς λογαριασμούς ταμιευτηρίου. Μετά από ένα κύμα λαϊκών διαμαρτυριών και την απόρριψη του σχεδίου από την Κυπριακή Βουλή, η ΕΚΤ απείλησε να διακόψει κάθε οικονομική υποστήριξη έκτακτης ανάγκης ως την 25η Μαρτίου. Απελπισμένοι, οι Κύπριοι αξιωματούχοι στράφηκαν προς τη Μόσχα για βοήθεια.

Παραμένει ασαφές τι ζήτησε και τι πρόσφερε η Κύπρος στην Ρωσία. Πηγές κοντά στις συνομιλίες είπαν στον ρωσικό Τύπο ότι ο Σαρρής πήγε στη Μόσχα απροετοίμαστος, χωρίς να έχει ούτε σαφείς αριθμούς σχετικά με το μέγεθος του δυνητικού πακέτου βοήθειας ούτε συγκεκριμένες προτάσεις που θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως βάση για διαπραγματεύσεις. Οι εσπευσμένες συνομιλίες επίσης δεν βοηθούν: οποιαδήποτε πιθανή συμφωνία μεταξύ Κύπρου και Ρωσίας θα απαιτούσε εβδομάδες διαπραγματεύσεων, και όχι τις λίγες ημέρες που απέμεναν μέχρι να λήξει το τελεσίγραφο της ΕΚΤ. Επιπλέον, η τρόικα έστειλε σαφή μηνύματα ότι δεν ήθελε η Ρωσία να είναι σωτήρας ενός κράτους μέλους της ΕΕ, και η Γερμανίδα καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ προειδοποίησε ρητά την Κύπρο ότι ήταν αντίθετη με την επίτευξη μιας παράπλευρης συμφωνίας. Ως εκ τούτου, ακόμη και αν μια διμερής συμφωνία θα μπορούσε να επιτευχθεί, η Μόσχα είχε λόγους να αμφιβάλλει για την ικανότητα της Λευκωσίας να την τιμήσει. Με δεδομένες αυτές τις προκλήσεις, μια συμφωνία θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να επιτευχθεί.

Σύμφωνα με δημοσιεύματα του τύπου, φαίνεται ότι η προτεινόμενη συμφωνία θα προσέφερε μικρό όφελος στη Ρωσία. Η Λευκωσία ζήτησε πενταετή επέκταση του ρωσικού δανείου που συνήφθη το 2011 (ύψους 2,5 δισ. ευρώ) και επιπλέον στήριξη 5 δισεκατομμυρίων ευρώ, με τη μορφή ενός ιδιωτικού επενδυτικού Ταμείου (private investment fund) στον τομέα του αερίου και στο ενεργητικό των τραπεζών. Αλλά οι δύο μεγαλύτεροι πάροχοι δανείων της Ρωσίας – η Sberbank και το VTB Group – δεν είχαν παρά ελάχιστο ενδιαφέρον για να αποκτήσουν τράπεζες που κατά πάσα πιθανότητα θα αναδιαρθρωθούν ως μέρος μιας συμφωνίας διάσωσης εκ μέρους της ευρωζώνης. Οι ρωσικοί γίγαντες του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, Gazprom και Rosneft, εν τω μεταξύ, ήταν απρόθυμοι να διαπραγματευτούν για επενδύσεις σε υπεράκτια κοιτάσματα μέσα σε τόσο συμπιεσμένα χρονικά πλαίσια, πριν να έχει ολοκληρωθεί το σύνολο των σεισμικών ερευνών. Μια προσφορά εμπορικών προτιμήσεων για τις ρωσικές ενεργειακές εταιρείες στην Κύπρο δεν ήταν αρκετή για να προκαλέσει μια συμφωνία.

Υπάρχει μια εντεινόμενη συναίνεση στο εσωτερικό της Ρωσίας ότι οι ημέρες της Κύπρου ως ένας υπεράκτιος φορολογικός παράδεισος ήταν τελειωμένες και ότι η αλλαγή ήταν ορατή ήδη εδώ και κάποιο χρονικό διάστημα. Τα πρώτα προειδοποιητικά σημάδια εμφανίστηκαν το 2010, όταν η Λευκωσία είχε ζητήσει το πρώτο της δάνειο από την Μόσχα, ύψους 2,5 δισεκατομμυρίων ευρώ. Το σύνολο του ενεργητικού των εγχώριων πιστωτικών ιδρυμάτων της Κύπρου μειωνόταν έκτοτε, πέφτοντας από τη μέγιστη τιμή των 100 δισ. ευρώ το 2010 στα 83 δισ. το 2012 - μια διαφορά που ισοδυναμεί με το συνολικό ΑΕΠ της Κύπρου. Οι Ρώσοι γνωρίζουν επίσης ότι η επερχόμενη διάσωση της Κύπρου από την ΕΕ θα αλλάξει ριζικά το status quo. Η ΕΕ έχει δηλώσει σαφώς την πρόθεσή της να συρρικνώσει τον υπερμεγέθη τραπεζικό τομέα της Κύπρου και να τερματίσει την λειτουργία του νησιού ως υπεράκτιο (offshore) χρηματοοικονομικό κέντρο για πλούσιους Ρώσους.

Αντιμέτωπη με μια ψυχρή επιλογή μεταξύ τού να χάσει έναν προσοδοφόρο φορολογικό παράδεισο και να ρίχνει όλο και περισσότερα χρήματα σε ένα απύθμενο πηγάδι, η Ρωσία επέλεξε την στρατηγική που ελπίζει ότι θα ελαχιστοποιήσει τις πιθανές απώλειές της. Τα ρωσικά περιουσιακά στοιχεία σε κυπριακές τράπεζες ανέρχονται σε περίπου 10 δισεκατομμύρια ευρώ και οι πιο πρόσφατες προβλέψεις για τις ρωσικές απώλειες είναι μεταξύ 4 και 6 δισ. ευρώ. Αυτό είναι ενοχλητικό, αλλά μικρό ζήτημα σε σύγκριση με τα άλλα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ρωσία αυτή τη στιγμή: η φυγή κεφαλαίων κόστισε στην οικονομία της 44,5 δισεκατομμύρια ευρώ το 2012 και 63 δισ. ευρώ το 2011.

Σίγουρα, η Κύπρος αποτελεί μέρος της οικονομικής υποδομής που χρησιμοποιείτο συνήθως από τις ρωσικές εταιρείες και η διάσωση θα αλλάξει τον τρόπο που γίνονται οι δουλειές. Ωστόσο, πολλοί βλέπουν αυτή την προσαρμογή ως αναπόφευκτη και ήδη καθυστερημένη. Η σημερινή εξάρτηση από την Κύπρο ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν το χρηματοπιστωτικό σύστημα της Ρωσίας ήταν σε αναταραχή, οι πληρωμές σε ξένο νόμισμα ήταν σχεδόν αδύνατες και το ρούβλι ήταν υπερτιμημένο. Αναζητώντας οικονομική ασφάλεια, πολλοί Ρώσοι άνοιξαν offshore λογαριασμούς. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα της Ρωσίας έκτοτε σταθεροποιήθηκε, αλλά η χρήση των υπεράκτιων λογαριασμών παρέμεινε.

Τον Δεκέμβριο του 2012, ο πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν ανακοίνωσε την «απο-υπερακτιοποίηση» ως κεντρική πολιτική προτεραιότητα. Σύμφωνα με τον στόχο αυτό, ο πρωθυπουργός Ντμίτρι Μεντβέντεφ προώθησε «εγχώριες offshore» ζώνες σε ρωσικές περιοχές της Άπω Ανατολής. Αυτή δεν είναι καινούργια ιδέα: η Ρωσία έχει ήδη πάνω από 20 τέτοιες ειδικές οικονομικές ζώνες, οι οποίες προσφέρουν φορολογικές ελαφρύνσεις στις επενδύσεις και τα επιχειρηματικά έσοδα. Μέχρι στιγμής, ωστόσο, οι περισσότερες από αυτές τις ζώνες έχουν πρόβλημα προσέλκυσης επενδύσεων. Η χαμηλή φορολογία δεν αντισταθμίζει την έλλειψη επαρκούς προστασίας των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας στην Ρωσία, την απουσία ανεξάρτητης δικαιοσύνης ή ενός σταθερού επιχειρηματικού κλίματος – οι κύριοι λόγοι για τους οποίους τόσοι πολλοί Ρώσοι άνοιξαν εξαρχής offshore λογαριασμούς.

Αλλά η αυξανόμενη αντίθεση της ΕΕ στις ρωσικές επενδύσεις έχει δημιουργήσει μια νέα ευκαιρία για να προσελκυσθούν κεφάλαια πίσω στη Ρωσία. Ο πρόεδρος του Eurogroup, Γιερόν Ντίζελμπλουμ, είπε ότι η εμπειρία της Κύπρου μπορεί να χρησιμεύσει ως πρότυπο για μελλοντικές διασώσεις χωρών της Ανατολικής Ευρώπης από την ΕΕ. Αξιωματούχοι της ΕΚΤ, σύμφωνα με πληροφορίες, προειδοποίησαν τράπεζες της Λετονίας να μην δέχονται εκροές ρωσικών κεφαλαίων από την Κύπρο. Έτσι, οι Ρώσοι επενδυτές βρίσκουν όλο και πιο δύσκολο και επικίνδυνο να «παρκάρουν» τα χρήματά τους στη Δύση.

Ωστόσο, όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι οι ρωσικές ημέρες στην Κύπρο έχουν τελειώσει. Η εξάρθρωση του τραπεζικού τομέα της Κύπρου και η συνακόλουθη μείωση των ξένων επενδύσεων και του τουρισμού είναι βέβαιο ότι θα ωθήσουν τη χώρα σε βαθιά και παρατεταμένη ύφεση. Τα πρόσφατα ανακαλυφθέντα κοιτάσματα φυσικού αερίου προσφέρουν μια πιθανή πορεία προς την ανάκαμψη. Αλλά τα θαλάσσια σύνορα και τα δικαιώματα εξερεύνησης παραμένουν σημαντικά ζητήματα διαφωνιών. Καθώς η Κύπρος ετοιμάζεται για δύσκολες εποχές, η αυξανόμενη ζήτηση για εξωτερική πολιτική στήριξη και τεχνική εμπειρογνωμοσύνη θα την αναγκάσει να ξαναχτίσει τους δεσμούς της με τον πρώην προστάτη της, του οποίου οι πλουσιότεροι πολίτες μπορούν να είναι οι «μεγάλοι, θυμωμένοι μέτοχοι» στο μέλλον της Κύπρου. Φιλικές συμφωνίες στον τομέα της ενέργειας, ακόμη και παροχή δικαιωμάτων για ναυτική βάση είναι πιθανόν να συμβούν. Τελικά, η έξοδος της Ρωσίας από το νησί της Αφροδίτης μπορεί να αποδειχθεί πολύ σύντομη.

Το κείμενο στα αγγλικά υπάρχει εδώ