Η Ιστορία διαμορφώνεται από τις ιδέες ή οι ιδέες διαμορφώνονται από την ιστορία; Και ποιοί είναι οι καθοριστικοί παράγοντες που επηρεάζουν τον κάθε πολίτη για το είδος της οικονομικής θεωρίας που ταιριάζει στις απόψεις του;
Η οικονομική πολιτική που εφαρμόζει μια κυβέρνηση ακολουθεί συγκεκριμένη ιδεολογία;
Σε τέτοιου είδους ερωτήματα προσπαθεί να απαντήσει ο γνωστός καθηγητής Γ.Βαρουφάκης στο παρακάτω κείμενο που δανείστηκα από το βιβλίο του "Πολιτική Οικονομία, η οικονομική θεωρία στο φως της κριτικής", εκδόσεις Gutenberg, 2007.
Η οικονομική θεωρία ως ιδεολογία
«Οι λογικοί άνθρωποι προσπαθούν να προσαρμόσουν τις ιδέες τους ώστε να είναι σε αρμονία με τον κόσμο στον οποίο ζούνε. Οι παράλογοι πασχίζουν να προσαρμόσουν τον κόσμο σύμφωνα με τις ιδέες τους». Με αυτόν τον ειρωνικό τρόπο ο George Bernard Shaw (ο εκκεντρικός Ιρλανδός σοσιαλιστής, διανοούμενος, θεατρικός συγγραφέας, αρθρογράφος κ.λπ.) λοιδορεί τους «συνετούς». Πράγματι απαιτούνται μεγάλες ιδέες (ή μεγαλομανία) αν θέλει κάποιος να αλλάξει τον κόσμο. Ίσως ο Shaw να έχει δίκιο: για να σκέφτεται κανείς με αυτόν τον τρόπο πρέπει να είναι και λίγο παράλογος. Μπορούν όμως οι ιδέες των ανθρώπων να αλλάξουν πραγματικά τον κόσμο;
Ο John Maynard Keynes, ο μεγαλύτερος ίσως οικονομολόγος του 20ού αιώνα, το πίστευε. Άλλοι (όπως ο επαναστάτης Friedrich Engels) εναποθέτουν τις ελπίδες τους για έναν καλύτερο κόσμο στην εξέλιξη της Ιστορίας και στην ικανότητά της να μεταβάλλει τις τεχνολογικές ευκαιρίες, την κοινωνική δομή και, τελικά, τις ιδέες των ανδρών και των γυναικών για τον κόσμο τους.
Όμως, σε τελική ανάλυση, λίγη σημασία έχει εάν η Ιστορία διαμορφώνεται από τις ιδέες ή οι ιδέες διαμορφώνονται από την ιστορία. Όπως επεσήμανε ο μεταμοντέρνος Γάλλος φιλόσοφος Michel Foucault, ακόμα κι αν οι ιδέες δεν αλλάζουν τον κόσμο, το γεγονός ότι υπάρχουν συγκρατεί «τους παλαβούς της εξουσίας» και τους παρεμποδίζει να ξεφύγουν ατιμώρητοι από το έγκλημα. Οι ιδέες είναι ένα κρίσιμο συστατικό αυτού που καλούμε κοινωνία (ανεξάρτητα από το εάν αποτελούν μια εισροή ή μια εκροή της ιστορικής διαδικασίας). Εάν τα μαθήματα και τα εγχειρίδια των Οικονομικών έχουν σημασία είναι επειδή, εκούσια, επηρεάζουν τις ιδέες που έχουμε για τον κόσμο που ζούμε.
Oι νεοκλασικοί, οικονομολόγοι προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια θεωρία της κοινωνικής οικονομίας ανεξάρτητα από τις ιδέες και τις αξίες που «ζουν» στο κεφάλι των ανθρώπων. Ευφυέστατα, δημιούργησαν ένα πρότυπο ορθολογικού ανθρώπου (τον γνωστό μας Homo Economicus) και έπειτα προσπάθησαν να δείξουν ότι κάποια μορφή καπιταλισμού (με λιγότερο ή περισσότερο κράτος) είναι η μορφή της κοινωνικής οργάνωσης που εξυπηρετεί βέλτιστα τα συμφέροντά του. Εντούτοις, η νεοκλασική θεωρία προσγειώθηκε απότομα στο τέλμα της πολιτικής και φιλοσοφικής διαμάχης από το οποίο οι νεοκλασικοί οικονομολόγοι είχαν προσπαθήσει τόσο ηρωικά να την διασώσουν στα τέλη του 19ου αιώνα. Εν ολίγοις, διαπιστώσαμε ότι ήταν αδύνατον για την Νεοκλασική Οικονομική Θεωρία να δώσει επαρκείς οδηγίες σε εκείνους που θέλουν να οικοδομήσουν την Ορθολογικά Καλή Κοινωνία χωρίς να πάρει μέρος και θέση στις πολιτικές και ιδεολογικές συζητήσεις των τελευταίων 300 ετών.
Έτσι, είδαμε ότι αν θέλουμε να πούμε οτιδήποτε για το είδος της κοινωνίας στην οποία επιθυμούμε να ζήσουμε, πρέπει να κοιτάξουμε πέρα από τα Νεοκλασικά Οικονομικά, π.χ. στους πολιτικούς φιλοσόφους όπως Hobbes, Rousseau, Hume, Kant αλλά και τους πιο σύγχρονους, τον John Rawls και τον Robert Nozick. Το θέμα μας μετατρέπεται σε πολιτικο-φιλοσοφικό ζήτημα. Σε ποιους πρέπει να στραφούμε για να αναζητήσουμε απαντήσεις; Η έντιμη απάντηση είναι: Εξαρτάται από την ιδεολογία του κάθε ατόμου. Εκείνοι που έχουν ροπή στην Κοινωνική Δημοκρατία (δηλαδή στις κοινωνίες στις οποίες το κράτος διαδραματίζει έναν ενεργό ρόλο στην κάλυψη των βασικών αναγκών και στην ανακατανομή του εισοδήματος, του πλούτου και των κοινωνικών ευκαιριών) θα βρουν έναν φυσικό σύμμαχο στους Rousseau, Kant, Rawls και Σία. Αντίθετα, όσοι απεχθάνονται ένα παρεμβατικό κράτος, θα συνταχθούν με τον Hume, τον Nozick και άλλους (π.χ. τους Hayek και Buchanan).
Τελικό συμπέρασμα: η πολιτική προκατάληψη και η ιδεολογία είναι καθοριστικοί παράγοντες των οικονομικών θεωριών.
Η οικονομική πολιτική που εφαρμόζει μια κυβέρνηση ακολουθεί συγκεκριμένη ιδεολογία;
Σε τέτοιου είδους ερωτήματα προσπαθεί να απαντήσει ο γνωστός καθηγητής Γ.Βαρουφάκης στο παρακάτω κείμενο που δανείστηκα από το βιβλίο του "Πολιτική Οικονομία, η οικονομική θεωρία στο φως της κριτικής", εκδόσεις Gutenberg, 2007.
Η οικονομική θεωρία ως ιδεολογία
«Οι λογικοί άνθρωποι προσπαθούν να προσαρμόσουν τις ιδέες τους ώστε να είναι σε αρμονία με τον κόσμο στον οποίο ζούνε. Οι παράλογοι πασχίζουν να προσαρμόσουν τον κόσμο σύμφωνα με τις ιδέες τους». Με αυτόν τον ειρωνικό τρόπο ο George Bernard Shaw (ο εκκεντρικός Ιρλανδός σοσιαλιστής, διανοούμενος, θεατρικός συγγραφέας, αρθρογράφος κ.λπ.) λοιδορεί τους «συνετούς». Πράγματι απαιτούνται μεγάλες ιδέες (ή μεγαλομανία) αν θέλει κάποιος να αλλάξει τον κόσμο. Ίσως ο Shaw να έχει δίκιο: για να σκέφτεται κανείς με αυτόν τον τρόπο πρέπει να είναι και λίγο παράλογος. Μπορούν όμως οι ιδέες των ανθρώπων να αλλάξουν πραγματικά τον κόσμο;
Ο John Maynard Keynes, ο μεγαλύτερος ίσως οικονομολόγος του 20ού αιώνα, το πίστευε. Άλλοι (όπως ο επαναστάτης Friedrich Engels) εναποθέτουν τις ελπίδες τους για έναν καλύτερο κόσμο στην εξέλιξη της Ιστορίας και στην ικανότητά της να μεταβάλλει τις τεχνολογικές ευκαιρίες, την κοινωνική δομή και, τελικά, τις ιδέες των ανδρών και των γυναικών για τον κόσμο τους.
Όμως, σε τελική ανάλυση, λίγη σημασία έχει εάν η Ιστορία διαμορφώνεται από τις ιδέες ή οι ιδέες διαμορφώνονται από την ιστορία. Όπως επεσήμανε ο μεταμοντέρνος Γάλλος φιλόσοφος Michel Foucault, ακόμα κι αν οι ιδέες δεν αλλάζουν τον κόσμο, το γεγονός ότι υπάρχουν συγκρατεί «τους παλαβούς της εξουσίας» και τους παρεμποδίζει να ξεφύγουν ατιμώρητοι από το έγκλημα. Οι ιδέες είναι ένα κρίσιμο συστατικό αυτού που καλούμε κοινωνία (ανεξάρτητα από το εάν αποτελούν μια εισροή ή μια εκροή της ιστορικής διαδικασίας). Εάν τα μαθήματα και τα εγχειρίδια των Οικονομικών έχουν σημασία είναι επειδή, εκούσια, επηρεάζουν τις ιδέες που έχουμε για τον κόσμο που ζούμε.
Oι νεοκλασικοί, οικονομολόγοι προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια θεωρία της κοινωνικής οικονομίας ανεξάρτητα από τις ιδέες και τις αξίες που «ζουν» στο κεφάλι των ανθρώπων. Ευφυέστατα, δημιούργησαν ένα πρότυπο ορθολογικού ανθρώπου (τον γνωστό μας Homo Economicus) και έπειτα προσπάθησαν να δείξουν ότι κάποια μορφή καπιταλισμού (με λιγότερο ή περισσότερο κράτος) είναι η μορφή της κοινωνικής οργάνωσης που εξυπηρετεί βέλτιστα τα συμφέροντά του. Εντούτοις, η νεοκλασική θεωρία προσγειώθηκε απότομα στο τέλμα της πολιτικής και φιλοσοφικής διαμάχης από το οποίο οι νεοκλασικοί οικονομολόγοι είχαν προσπαθήσει τόσο ηρωικά να την διασώσουν στα τέλη του 19ου αιώνα. Εν ολίγοις, διαπιστώσαμε ότι ήταν αδύνατον για την Νεοκλασική Οικονομική Θεωρία να δώσει επαρκείς οδηγίες σε εκείνους που θέλουν να οικοδομήσουν την Ορθολογικά Καλή Κοινωνία χωρίς να πάρει μέρος και θέση στις πολιτικές και ιδεολογικές συζητήσεις των τελευταίων 300 ετών.
Έτσι, είδαμε ότι αν θέλουμε να πούμε οτιδήποτε για το είδος της κοινωνίας στην οποία επιθυμούμε να ζήσουμε, πρέπει να κοιτάξουμε πέρα από τα Νεοκλασικά Οικονομικά, π.χ. στους πολιτικούς φιλοσόφους όπως Hobbes, Rousseau, Hume, Kant αλλά και τους πιο σύγχρονους, τον John Rawls και τον Robert Nozick. Το θέμα μας μετατρέπεται σε πολιτικο-φιλοσοφικό ζήτημα. Σε ποιους πρέπει να στραφούμε για να αναζητήσουμε απαντήσεις; Η έντιμη απάντηση είναι: Εξαρτάται από την ιδεολογία του κάθε ατόμου. Εκείνοι που έχουν ροπή στην Κοινωνική Δημοκρατία (δηλαδή στις κοινωνίες στις οποίες το κράτος διαδραματίζει έναν ενεργό ρόλο στην κάλυψη των βασικών αναγκών και στην ανακατανομή του εισοδήματος, του πλούτου και των κοινωνικών ευκαιριών) θα βρουν έναν φυσικό σύμμαχο στους Rousseau, Kant, Rawls και Σία. Αντίθετα, όσοι απεχθάνονται ένα παρεμβατικό κράτος, θα συνταχθούν με τον Hume, τον Nozick και άλλους (π.χ. τους Hayek και Buchanan).
Τελικό συμπέρασμα: η πολιτική προκατάληψη και η ιδεολογία είναι καθοριστικοί παράγοντες των οικονομικών θεωριών.
