Υπάρχει αντικειμενικά κάποιος τρόπος ζωής που μπορεί να χρησιμεύσει ως παράδειγμα για τους ανθρώπους ή ο καθένας μας είναι σωστό να ακολουθεί τον τρόπο που του ταιριάζει; Κι επίσης, ποια είναι τα όρια που τίθενται στο δρόμο που αποφασίζει να ακολουθήσει ένας πολίτης- μέλος μιας κοινωνίας;
Πρόκειται για το θέμα του "ορθού βίου" που απασχολεί το γερμανό φιλόσοφο Jürgen Habermas και το εξετάζει στο κείμενό του που αναρτώ στη συνέχεια.
Ο Max Frisch βάζει τον εισαγγελέα που αντικρίζει τον «Stiller» να θέσει το ακόλουθο ερώτημα: «Πώς χειρίζεται ο άνθρωπος τον χρόνο της ζωής του; Είχα ελάχιστη συνείδηση του ερωτήματος, απλώς ένιωθα τη σύγχυση που μου προκαλούσε.» Ο Frisch διατυπώνει το ερώτημα σε οριστική έγκλιση. Ο στοχαστικός αναγνώστης, αγωνιώντας για τον εαυτό του, του προσδίδει μιαν εθική χροιά: «Πώς οφείλω να χειριστώ τον χρόνο της ζωής μου;» Για αρκετόν καιρό οι φιλόσοφοι πίστευαν πως είχαν έτοιμες τις κατάλληλες σχετικές συμβουλές. Σήμερα ωστόσο, μετά τη μεταφυσική, η φιλοσοφία δεν εμπιστεύεται πια τον εαυτό της για τη διατύπωση δεσμευτικών απαντήσεων σε ερωτήματα γύρω από το πώς να διάγει κανείς τον βίο του ατομικά ή και συλλογικά. Τα Minima Moralia (Σημ.Π.Σ.: Έργο του Theodor Adorno που μεταφράζεται ως "Μικρά Ηθικά" σε αντιδιαστολή με τα "Ηθικά Μεγάλα" -ή, λατινιστί, Magna Moralia- έργο που αποδίδεται στον Αριστοτέλη) ξεκινούν με ένα μελαγχολικό ρεφρέν εμπνευσμένο από την ευφρόσυνη επιστήμη του Nietzsche με την ομολογία μιας αδυναμίας: «Η θλιμμένη επιστήμη, απ’ την οποία προσφέρω στους φίλους μου κάποια πράγματα, αναφέρεται σ’ έναν τομέα που από αμνημονεύτων χρόνων θεωρούνταν ότι ανήκε κατεξοχήν στη φιλοσοφία [...] τη θεωρία περί του ορθού βίου.» Στο μεταξύ, όπως λέει ο Adorno, το έθος υποβαθμίστηκε σε θλιμμένη επιστήμη, αφού στην καλύτερη περίπτωση επιτρέπει διάσπαρτους, αφοριστικά διατυπωμένους «στοχασμούς από τον φθαρμένο βίο».
Όσο η φιλοσοφία εξακολουθούσε να πιστεύει ότι κατείχε βεβαιότητες σχετικά με την ολότητα της φύσης και της ιστορίας, διέθετε και το δήθεν σταθερό πλαίσιο, στο οποίο οφείλει να ενταχθεί η ανθρώπινη ζωή των ατόμων και των κοινοτήτων. Η δομή του σύμπαντος και η ανθρώπινη φύση, τα στάδια της ιστορίας του κόσμου και της ιστορίας της προσωπικής σωτηρίας παρείχαν γεγονότα εμποτισμένα από κανονιστικές αρχές, που, καταπώς πίστευαν, ξεκαθάριζαν και τα ζητήματα περί του ορθού βίου. Το «ορθός» είχε στην προκειμένη περίπτωση το παραδειγματικό νόημα ενός άξιου προς μίμηση βιοτικού υποδείγματος, είτε αυτό αφορούσε το άτομο είτε την πολιτική κοινότητα. Όπως οι μεγάλες θρησκείες παρουσίαζαν τον βίο των ιδρυτών τους ως οδό για τη σωτηρία, έτσι πρόσφερε και η μεταφυσική τα βιοτικά μοντέλα της, που ήταν βέβαια διαφορετικά για τους λίγους απ’ ό,τι για τους πολλούς. Οι θεωρίες περί του ορθού βίου και της δίκαιης κοινωνίας, δηλαδή το έθος και η πολιτική, εξακολουθούσαν να βγαίνουν από το ίδιο καλούπι. Αλλά με την επιτάχυνση της κοινωνικής μεταβολής συντομεύονταν ολοένα και οι ημερομηνίες λήξεως τούτων των υποδειγμάτων του ενάρετου βίου, είτε προσανατολίζονταν στην ελληνική πόλιν, στις κάστες της μεσαιωνικής societas civilis (Σημ.Π.Σ.: Ο Αριστοτέλης, πάλι, πρώτος αναφέρθηκε στην "πολιτική κοινωνία" στο έργο του "Πολιτικά"), στο πολύπλευρο άτομο της Αναγέννησης των πόλεων ή, όπως στον Έγελο, στο πλέγμα που αποτελούνταν από την οικογένεια, την αστική κοινωνία και τη συνταγματική μοναρχία.
Ο πολιτικός φιλελευθερισμός ενός John Rawls αποτελεί το τελικό σημείο αυτής της εξέλιξης. Αντιδρά στον πλουραλισμό των κοσμοθεωρήσεων και στην προϊούσα εξατομίκευση των βιοτικών στυλ. Συνάγει τις συνέπειες από την αποτυχία των φιλοσοφικών εγχειρημάτων να αναδείξουν ορισμένους τρόπους ζωής ως υποδειγματικούς ή γενικά δεσμευτικούς. Η «δίκαιη κοινωνία» αφήνει στην ευχέρεια του καθενός το πώς θα θελήσει «να χειριστεί τον χρόνο της ζωής του». Διασφαλίζει για τον καθέναν την ίδια ελευθερία ανάπτυξης μιας συναφούς προς το έθος αυτοκατανόησης, ώστε να πραγματώσει μια προσωπική σύλληψη περί του «αγαθού βίου» κατά τις δυνατότητες και τις επιθυμίες του.
Φυσικά τα σχέδια ζωής των επιμέρους ατόμων δεν διαμορφώνονται ανεξάρτητα από διυποκειμενικά κοινές βιοτικές συνάφειες. Μέσα όμως σε μια πολύπλοκη κοινωνία μπορεί ένας πολιτισμός να υπερασπιστεί με επιτυχία τον εαυτό του έναντι άλλων πολιτισμών μόνον όταν πείθει τις επόμενες γενιές -που δικαιούνται και να αρνηθούν- για τα πλεονεκτήματα της διανοίγουσας τον κόσμο σημασιολογίας του και της δύναμής του να προσανατολίζει τη δράση. Πολιτισμική προστασία ειδών δεν μπορεί και δεν πρέπει να υπάρξει. Σε μια δημοκρατικά συντεταγμένη πολιτεία δεν δικαιούται ούτε καν η πλειοψηφία να επιβάλει στις μειοψηφίες τη δική της πολιτισμική μορφή ζωής, στον βαθμό που αυτή αποκλίνει από τον κοινό πολιτικό πολιτισμό της χώρας, με το σκεπτικό ότι τάχατες αποτελεί «κυρίαρχο πολιτισμό».
Όπως δείχνει το παράδειγμα, ούτε και σήμερα η πρακτική φιλοσοφία δεν παραιτείται από κανονιστικές σκέψεις. Περιορίζεται όμως κατά το μάλλον ή ήττον σε ζητήματα δικαιοσύνης. Ιδιαίτερα πασχίζει να διασαφηνίσει την ηθική οπτική γωνία, από την οποία κρίνουμε κανόνες και πράξεις πάντοτε όταν το ζήτημα είναι να διαπιστώσουμε ποιο είναι το συμμετρικό διαφέρον καθενός και τι είναι εξίσου καλό. Με μια πρώτη ματιά, ηθική θεωρία και έθος μοιάζει να καθοδηγούνται από το ίδιο ερώτημα: «Τι οφείλω να κάνω, τι οφείλουμε να κάνουμε;» Μονάχα που το «οφείλειν» προσλαμβάνει άλλο νόημα όταν τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις, που αποδίδουμε ο ένας στον άλλο κατά τρόπο αμοιβαίο, δεν αντιμετωπίζονται πλέον από μιαν εγκλείουσα οπτική τού «εμείς», αλλά όταν μεριμνάμε για τη δική μας τη ζωή από την οπτική τού «εγώ» και αναρωτιόμαστε για το καλύτερο που μακροπρόθεσμα -σε γενικές γραμμές- μπορούμε να πράξουμε «για μένα» ή «για μας». Γιατί τέτοια εθικά ερωτήματα για το καλό και το κακό του καθενός τίθενται εντός των συμφραζομένων μιας ορισμένης βιοϊστορίας ή μιας ιδιαίτερης μορφής ζωής. Συγγενεύουν με τα ερωτήματα περί ταυτότητας: Πώς οφείλουμε να αυτοκατανοούμαστε, ποιοι είμαστε και ποιοι θέλουμε να είμαστε. Επ’ αυτού δεν υπάρχει προφανώς απάντηση ανεξάρτητη από τα εκάστοτε συμφραζόμενα και, συνεπώς, γενική και εξίσου δεσμευτική για όλα τα πρόσωπα.
