Η Βία ως Εργαλείο της Εξουσίας και του Ολοκληρωτισμού

Το χρόνο που πέρασε υπήρξε μεγάλη συζήτηση για το θέμα της βίας. Επιπλέον είχαμε βίαιες ενέργειες τόσο από την πλευρά της νόμιμης εξουσίας (κλείσιμο ΕΡΤ, επιθέσεις των ΜΑΤ εναντίον πολιτών) όσο και πράξεις (δολοφονία Φύσσα), αλλά και αποκαλύψεις για διαφόρων τύπων βιαιότητες από την πλευρά του ακροδεξιού, ναζιστικής πρακτικής, κόμματος της Χρυσής Αυγής, που τελικά οδήγησαν στη σύλληψη κορυφαίων στελεχών της.
Η βία είναι ένα διαχρονικό, σύνθετο φαινόμενο που δεν αντιμετωπίζεται απλά με συλλήψεις ή με θεατρινίστικες αστείες ερωτήσεις, του τύπου "καταδικάζετε τη βία;", που απευθύνουν πολιτικάντηδες από τα τηλεοπτικά παράθυρα των συστημικών ΜΜΕ.
Η βία συνοδεύει το ανθρώπινο είδος από την εμφάνισή του στη γη. Ήταν το εργαλείο που χρησιμοποιούσε είτε για την επιβίωσή του (κυνήγι, αντιμετώπιση εχθρών), είτε για την επικράτησή του (ανταγωνισμός στις κοινωνικές ομάδες).

Αποσπώντας τον άνθρωπο από έναν υποθετικό, αρχέγονο τρόμο με σκοπό τον εξανθρωπισμό του, η βία σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας εκβάλλει σε πολύ συγκεκριμένες εξοντωτικές πρακτικές, απορρέοντας από μια τρομαχτική διαδικασία απανθρωπισμού. Οδηγώντας σε παράφορες και αποκαλυπτικές ενορχηστρώσεις, η βία διαθέτει ένα προνομιούχο εργαλείο φοβερής αποτελεσματικότητας: την Εξουσία, με τη συνήθη σημασία της πολιτικής εξουσίας, σημασία παραδειγματική για διαφορετικά συστήματα οργάνωσης και άσκησης της κυριαρχίας και της αυθεντίας: θρησκευτική, οικονομική, κοινωνική, πολιτιστική ή άλλη εξουσία. Αμέσως εντυπωσιαζόμαστε από την συνάφεια εξουσίας και βίας: πάντοτε, κατά έναν τρόπο, η εξουσία αντιμετωπίζει και χρησιμοποιεί τη βία, ενώ αυτή η τελευταία εκφράζει αντίστοιχα μια ορισμένη μορφή εξουσίας. Και επιπλέον υπάρχει μια εξωφρενική οικειότητα μεταξύ εξουσίας και βίας, δεσμοί τόσο στενοί και δομικοί ώστε καταλήγουμε στη σκέψη πως το αληθινό πρόβλημα της εξουσίας είναι η βία και η μοναδική πραγματική σκοπιμότητα της βίας είναι η εξουσία υπό οποιαδήποτε μορφή. Με λίγη περισσότερη προσπάθεια συσχέτισης και εξονυχιστικής μελέτης θα είχαμε το ελεύθερο να πούμε ότι στην καρδιά της εξουσίας στέκεται η βία και στην καρδιά της βίας η εξουσία.

Αυτές οι εκούσια σχηματικές διατυπώσεις ενδέχεται να φαίνονται τραχιές και άκομψες, αλλά, αφού αναλυθούν κατάλληλα, μπορούν να υποστηριχθούν και να αποδειχτούν. Σε κάθε περίπτωση ενισχύονται όμως από το σύνολο σχεδόν των πολιτικών φιλοσοφιών που επιφυλάσσουν πάντοτε επίλεκτη θέση στο θέμα της βίας: πάντοτε με κάποιο πλάγιο τρόπο ο στοχασμός για το πολιτικό φαινόμενο παρουσιάζεται ως ένας στοχασμός περί βίας. Για να αναλύσει κανείς τις σχέσεις μεταξύ εξουσίας και βίας θα έπρεπε να πραγματοποιήσει έναν πλήρη διάπλου της πολιτικής σκέψης, αγκυροβολώντας στους περισσότερο ή λιγότερο εξέχοντες συγγραφείς, όπως ο Πλάτων, ο Θωμάς Ακινάτης, ο Μακιαβέλλι, ο Σαιν-Ζυστ, ο Μπακούνιν, ο Χέγκελ κ.ά. Οπωσδήποτε, υπάρχουν έργα και άλλων συγγραφέων/αναλυτών/ερευνητών που έχουν ασχοληθεί με το θέμα αυτό περισσότερο ειδικευμένα.
Πιο κάτω θα αρκεστούμε να ερευνήσουμε μια από τις πιθανές χρήσεις της βίας: τη βία ως σκοπό, με παραδειγματική έκφραση τον ολοκληρωτισμό.

Oλοκληρωτισμός: Η βία ως σκοπός

Καμιά ιδεολογία, κανένα σύστημα εξουσίας δεν διακηρύσσει ότι ασκεί τη βία για τη βία. Πάντοτε της απονέμεται ένας ανώτερος σκοπός που φέρει το όνομα επανάσταση, απελευθέρωση, ανεξαρτησία, «τάξη και ασφάλεια» ή ακόμα, όπως στο ναζισμό, θρίαμβος του υπερανθρώπου της «αρίας φυλής» και στο σταλινισμό έλευση του κομμουνιστή «νέου ανθρώπου». Κάποιες παρατηρήσεις του Τζωρτζ Όργουελ στο 1984 ξεφουσκώνουν αυτές τις ένδοξες και ολέθριες πομφόλυγες και ξεσκεπάζουν το καθοριστικό τους κίνητρο. Έτσι μιλά ο Αρχηγός του Κόμματος: «Το κόμμα αναζητεί την εξουσία για την εξουσία και αποκλειστικά για την εξουσία... Τη γυμνή εξουσία». Η καθαρή εξουσία ταυτίζεται με την καθαρή βία καθώς ο υπέρτατος στόχος της είναι αυτή η βία: «Η εξουσία είναι να προκαλείς πόνο και ταπεινώσεις. Η εξουσία είναι να κομματιάζεις το ανθρώπινο πνεύμα...». Η βία της εξουσίας καθιδρύει την εξουσία της βίας, αποσκοπώντας στο να δημιουργηθεί «ένας κόσμος φόβου, προδοσίας, οδύνης. Ένας κόσμος από ανθρώπους που συντρίβουν και άλλους που συντρίβονται ».
Στην αμφίβολης σημασίας συζήτηση για τη χρήση της λέξης «ολοκληρωτισμός» —είναι σωστή η κατάταξη στην ίδια κατηγορία του ναζισμού, του φασισμού, του σταλινισμού ή άλλων συστημάτων;— ο Όργουελ δίνει μια απλή και αποφασιστική απάντηση: ο ολοκληρωτισμός είναι το σύστημα στο οποίο η εξουσία συνίσταται κυρίως —αν όχι αποκλειστικά— στην οργανωμένη, συνεχή και γενικευμένη άσκηση βίας. Το ολοκληρωτικό σύστημα δομείται από και για την πολύμορφη και πανταχού παρούσα βία. Αυτό προϋποθέτει μια κατάλληλη και πρωτότυπη οργάνωση μέσων, δρώντων, θεσμών και άλλων συστατικών παραγόντων του συστήματος. Την ιδιαιτερότητα της οργάνωσης αυτής φώτισε η Χάνα Άρεντ στη μελέτη της για την “Καταγωγή του ολοκληρωτισμού” και στο έργο της “Το ολοκληρωτικό σύστημα” .

Στην κορυφή του ολοκληρωτικού μηχανισμού βασιλεύει ο Αρχηγός, προσωπικότητα υποτίθεται χαρισματική στο βαθμό που γοητεύει τον περίγυρο, τις μάζες και κάποτε τους φιλόφρονες αντιπάλους. Ο Αρχηγός είναι βία από τη «χαρακτηρολογική του δομή» (με την έννοια που έδιδε ο Ράιχ στον όρο) όσο μπορούμε να την διακρίνουμε . Ο Χίτλερ – σύμφωνα με περιγραφές από το περιβάλλον του - «παρουσίαζε κρίσεις παραφοράς, εκρήξεις μίσους για όλους και για το τίποτα ». Το επικαλούμενο «χάρισμα» είναι μια υπνωτικού τύπου βίαιη κυριαρχία επί των παθητικών μαζών που πρέπει να ξυπνήσουν και να φανατιστούν σε μια τυπική σχέση αυτού που ο Τσακότιν ονομάζει «βιασμό του πλήθους » . Ο Αρχηγός είναι η παραδειγματική ενσάρκωση της αρχής της κυριαρχίας που εξαναγκάζει τον άλλον να υποταχθεί και να «συντριβεί». Η βία εκρήγνυται στον λόγο του Αρχηγού, στον γραπτό όπως στο «Ο Αγών μου» του Χίτλερ, αλλά και στον προφορικό ή μάλλον στον θεατρικό, στα μεγάλα θεάματα όπου οι καθοδηγητές μετατρέπονται σε χειρονομούντες, κραυγάζοντες και φλύαρους αγύρτες της βίας.

Αφού εξοντώσει αντιπάλους και αντιπολίτευση, ο Αρχηγός απομένει απόλυτος άρχων αυτού του ασύγκριτου εργαλείου κατάληψης της εξουσίας και οργάνωσης του τρόμου που είναι το Κόμμα. Ο Χίτλερ διέταξε τα πιστά του Ες Ες να σφαγιάσουν πολλές εκατοντάδες αρχηγούς και μέλη των S.A., οπαδών του Ερνστ Ρεμ τη νύχτα 29 με 30 Ιουνίου του 1934, την επονομαζόμενη «Νύχτα των μεγάλων μαχαιριών». Ο Στάλιν εξοντώνει συστηματικά την «παλαιά φρουρά» των μπολσεβίκων και όλους αυτούς που υπάρχει κίνδυνος να τον επισκιάσουν. Το μοναδικό Κόμμα είναι ένα πολυδύναμο μαχητικό όπλο. Επιβάλλοντας σιδερένια πειθαρχία απαιτεί από τα μέλη του τυφλή υπακοή: «Το κόμμα έχει πάντα δίκιο». Η βία δομεί εκ θεμελίων το Κόμμα, ορίζει την αποστολή, το πρόγραμμα, τις μεθόδους, το στιλ και, θα μπορούσαμε να πούμε, το πάθος του: επιθέσεις, δολοφονίες, εκβιασμοί, κλοπές, καταστροφές κλπ., καμιά παλιανθρωπιά δεν του είναι ξένη. Ο ολοκληρωτισμός εγκαθιδρύει το βασίλειο του τρόμου. Το Κόμμα και οι πολλές, ελεγχόμενες από αυτό, οργανώσεις κρατούν όμηρο όλη την κοινωνία, στρατολογώντας νέους, γυναίκες, παιδιά, παλαίμαχους, λογής λογής επαγγελματίες, καλλιτέχνες, διανοούμενους, λογίους, στους οποίους υπαγορεύονται συνθήματα και συμπεριφορές, επιβάλλονται συναισθήματα, πεποιθήσεις και συγκινήσεις. Η ίδια η έννοια της «ιδιωτικής ζωής» χάνει κάθε υπόσταση και λογαριάζεται έγκλημα.

Ο ολοκληρωτικός τρόμος χαρακτηρίζεται από δύο βαθιά αντιφατικές όψεις: αναζητεί με εμμονή τη με κάθε τίμημα Ενότητα — με τίμημα εν γένει το θάνατο του άλλου. Αυτή η συναθροιστική ενότητα, η ονομαζόμενη «μονολιθική», μεταφράζεται με έναν μόνο Αρχηγό, ένα μοναδικό Κόμμα, έναν μοναδικό Λαό, Φυλή, Δόγμα κλπ. Θέλει μια ομοιογενή, «ατσαλωμένη» Κοινότητα, χωρίς ρωγμή και χωρίς διαφορές, προσκολλημένη στο Κόμμα το οποίο αναπαριστά τον ιδεατό Εκπρόσωπο και στον Αρχηγό που συνιστά την τέλεια, σχεδόν θεϊκή και «εκ Χριστού» μάλιστα Ενσάρκωση αυτής της Κοινότητας. Οι κολοσσιαίες μαζικές εκδηλώσεις στα στάδια, οι νυκτερινές παρελάσεις με φλόγες και πυρσούς, η ειδυλλιακή αισθητική του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού» δείχνουν αυτό το παραληρηματικό πάθος του Μοναδικού, που επιβάλλει τον υπέρτατο Νόμο του στο πολλαπλό και διαφορετικό, στο πραγματικό, ενώ το ανθρώπινο υποκείμενο μειώνεται και γίνεται μια καθαρά αριθμητική «ενότητα», χαμένη στη μακρά μονότονη αλυσίδα της συλλογικής Ουτοπίας.

Κάτω όμως από τον ιδεολογικό και φαντασιακό Μονόλιθο, βασιλεύει, σε επίπεδο κατεξοχήν ανθρώπινο, το χάος. Οι σχέσεις μεταξύ των υποκειμένων διαρρηγνύονται, φθείρονται και εξαχρειώνονται εξαιτίας του πανταχού παρόντος φόβου, της απελπισίας, της παραίτησης, της αλληλοκατάδοσης, του άγριου ανταγωνισμού για όλα. Και το υποκείμενο στρέφει τη βία καταπάνω του, με περιφρόνηση και μίσος για τον εαυτό του, αισθήματα που το κατατρώνε μέσα του. Στο έργο της «Ελπίδα ενάντια στην Ελπίδα» η Nadezhda Mandelstam περιγράφει σε ποιο βαθμό αθλιότητας και εξευτελισμού καταντά το ανθρώπινο ον κάτω από τον ολοκληρωτισμό .

 Όσο απεχθές και αν είναι το ολοκληρωτικό σύστημα γίνεται ανεκτό τελικά από έναν πληθυσμό περισσότερο ή λιγότερο έκθαμβο, γιατί παρέχει έναν αριθμό ανταμοιβών: αρχικά ακολουθεί την ιδιάζουσα και εσωτερική βία του ατόμου εξυμνώντας την και δικαιολογώντας την. Διατηρεί ένα διάχυτο αίσθημα ευφορίας και ασφάλειας, που τονώνεται με τον αποκλεισμό και τον αφανισμό των εσωτερικών «παρασίτων» και «εχθρών»— Εβραίων, αστών, μεταναστών κλπ. Αλλά ιδίως κατευθύνει ένα μεγάλο μέρος της συλλογικής βίας προς τα έξω, διεξάγοντας μια ακραία φιλοπόλεμη πολιτική, μεταφρασμένη σε επιθετικές ενέργειες, δολοφονίες, εισβολές, προσαρτήσεις και κατοχές. Ο κατακτητικός ιμπεριαλισμός, πηγή εθνικής περηφάνειας και δόξας συνιστά ένα μείζον πλεονέκτημα στην προσχώρηση των αποβλακωμένων μαζών στο ολοκληρωτικό σύστημα, χωρίς να ανέχεται κανένα διάλειμμα. Πρέπει, παρασυρμένο από τη φρενίτιδα της βίας, να πηγαίνει πάντοτε μακρύτερα, να πολλαπλασιάζει σφαγές και εξοντώσεις, να εντείνει τον τρόμο επιταχύνοντας μέχρι που να μην μπορεί να καταλήξει παρά στην αποκάλυψη ή το χάος — όπως μας απέδειξε η πρόσφατη ιστορία. Η ολοκληρωτική βία εργάζεται αδυσώπητα για την επίτευξη των σκοπών της, ώσπου να καταρρεύσει ή να ξεφουσκώσει με έναν ιδιαίτερα άγριο πάταγο.

Πηγές:
-Nadezhda Mandelstam: Hope against hope
-Roger Dadoun: La Violence. Essai sur l' "homo violens"
-George Orwell: 1984