Ξεκινώντας από τη Θεωρία των Αναγκών, όπως διατυπώθηκε από τον ψυχολόγο Α.Maslow, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η παιδεία αποτελεί το θεμέλιο, πάνω στο οποίο μπορεί να στηριχτεί ο πολίτης για να ικανοποιήσει οποιαδήποτε άλλη ανάγκη.
Μία
άλλη προσέγγιση της Θεωρίας των Αναγκών
(του Γιώργου Κ. Γάκη, BSC, M.B.A.)
Η παρακίνηση είναι μία διαδικασία μέσω της οποίας προτρέπεται κάποιος να προχωρήσει σε μία ενέργεια. Για να λάβει χώρα η διαδικασία αυτή πρέπει να υπάρχει μία εμφανής ή μη εμφανής αιτία, το κίνητρο.
Σύμφωνα με έναν από τους ορισμούς που έχουν δοθεί, «κίνητρο είναι κάθε παράγοντας που επιτρέπει να κινητοποιεί μια συγκεκριμένη πορεία δράσης, ή υφίσταται ως αιτία, για την προτίμηση μίας επιλογής από άλλες εναλλακτικές λύσεις. Πρόκειται για μια προσδοκία που ενθαρρύνει τους ανθρώπους να συμπεριφέρονται με έναν ορισμένο τρόπο».
Πώς διαμορφώνεται όμως ένα κίνητρο;
Οι περισσότερες από τις σύγχρονες θεωρίες συνδέουν το κίνητρο με την ανάγκη.
Πώς ορίζεται όμως η ανάγκη;
ανάγκη, η: 1. κατάσταση που επιβάλλεται από πιεστικές συνθήκες 2. καθετί που χρειαζόμαστε ή επιθυμούμε έντονα.
Η Ανάγκη, κατά την αρχαία ελληνική μυθολογία, ήταν θεά και συμβόλιζε αυτό ακριβώς που εννοούμε και σήμερα, ενώ ο Διογένης ο Λαέρτιος στο έργο του Βίοι Φιλοσόφων αναφέρει πως ο φιλόσοφος, και ένας από τους επτά σοφούς Πιττακός είχε πει πως «Ανάγκα ουδέ θεοί μάχονται» (εναντίον της Ανάγκης ούτε οι θεοί μπορούν να δώσουν μάχη).
Η ανάγκη απασχόλησε πολλούς φιλοσόφους, τον Πυθαγόρα, τον Σόλωνα, τον Δημόκριτο, τον Ξενοφώντα, τον Θαλή, τον Φιλόλαο, τον Αισχύλο, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη κ.ά.
Η σύγχρονη επιστημονική σκέψη ασχολήθηκε εμπεριστατωμένα τόσο με τις ανάγκες όσο και με τα κίνητρα.
Πώς διαμορφώνεται όμως ένα κίνητρο;
Οι περισσότερες από τις σύγχρονες θεωρίες συνδέουν το κίνητρο με την ανάγκη.
Πώς ορίζεται όμως η ανάγκη;
ανάγκη, η: 1. κατάσταση που επιβάλλεται από πιεστικές συνθήκες 2. καθετί που χρειαζόμαστε ή επιθυμούμε έντονα.
Η Ανάγκη, κατά την αρχαία ελληνική μυθολογία, ήταν θεά και συμβόλιζε αυτό ακριβώς που εννοούμε και σήμερα, ενώ ο Διογένης ο Λαέρτιος στο έργο του Βίοι Φιλοσόφων αναφέρει πως ο φιλόσοφος, και ένας από τους επτά σοφούς Πιττακός είχε πει πως «Ανάγκα ουδέ θεοί μάχονται» (εναντίον της Ανάγκης ούτε οι θεοί μπορούν να δώσουν μάχη).
Η ανάγκη απασχόλησε πολλούς φιλοσόφους, τον Πυθαγόρα, τον Σόλωνα, τον Δημόκριτο, τον Ξενοφώντα, τον Θαλή, τον Φιλόλαο, τον Αισχύλο, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη κ.ά.
Η σύγχρονη επιστημονική σκέψη ασχολήθηκε εμπεριστατωμένα τόσο με τις ανάγκες όσο και με τα κίνητρα.
Maslow – κίνητρο (θεωρία των αναγκών)
Ο ψυχολόγος Abraham Maslow (1908- 1970) ιδρυτής της Ανθρωπιστικής Ψυχολογίας (την οποία απασχολεί το γίγνεσθαι του ανθρώπου ως ενεργό ον) και επηρεασμένος από τις απόψεις των υπαρξιστών, προσπάθησε να ιεραρχήσει τις ανθρώπινες ανάγκες ως κίνητρο και κατέληξε στην «Πυραμίδα των αναγκών», η οποία περιλαμβάνει τις κάτωθι ανάγκες:
Φυσιολογικές (βιολογικές) ανάγκες
Ο ψυχολόγος Abraham Maslow (1908- 1970) ιδρυτής της Ανθρωπιστικής Ψυχολογίας (την οποία απασχολεί το γίγνεσθαι του ανθρώπου ως ενεργό ον) και επηρεασμένος από τις απόψεις των υπαρξιστών, προσπάθησε να ιεραρχήσει τις ανθρώπινες ανάγκες ως κίνητρο και κατέληξε στην «Πυραμίδα των αναγκών», η οποία περιλαμβάνει τις κάτωθι ανάγκες:
Φυσιολογικές (βιολογικές) ανάγκες
Οι ανάγκες αυτές, οι οποίες αποτελούν τη βάση της πυραμίδας του, αφορούν το αίσθημα πρωτογενούς επιβίωσης, την τροφή, το νερό, την ένδυση, τη στέγη κ.λπ. Αν το άτομο, σύμφωνα με τον Maslow, δεν ικανοποιήσει τις ανάγκες αυτές, δεν πρόκειται να στραφεί προς την ικανοποίηση των αναγκών επόμενων επιπέδων.
Ανάγκες ασφάλειας
Οι ανάγκες αυτές αφορούν την ικανοποίηση του αισθήματος ασφάλειας, όπως εξασφάλιση σταθερής και βέβαιης εργασίας, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, το αίσθημα σιγουριάς για αντιμετώπιση πιθανού κινδύνου, η εξασφάλιση των γηρατειών κ.λπ.
Κοινωνικές ανάγκες
Καλύπτουν την επιθυμία για κοινωνικές επαφές, συναναστροφή, αποδοχή και παραδοχή, αμοιβαία εκτίμηση.
Ανάγκες εκτίμησης (αναγνώρισης)
Στο επίπεδο αυτό το άτομο επιθυμεί την αναγνώριση, τη δημιουργία φήμης, την επιβεβαίωση της δύναμής του.
Ανάγκες αυτοπραγμάτωσης
Το επίπεδο αυτό αποτελεί, κατά τον Maslow, την ολοκλήρωση της προσωπικότητας του ανθρώπου, την κατάκτηση του οράματος και του ιδανικού.
Ασφαλώς η κάθε μία ανάγκη δεν έχει την ίδια βαρύτητα για κάθε άνθρωπο. Οι προσανατολισμοί διαφέρουν, όπως και η χρονική διάρκεια που απαιτείται για τη μετάβαση στο επόμενο επίπεδο της πυραμίδας.Όταν ικανοποιείται μία ανάγκη αποδυναμώνεται η ισχύς της έναντι της επόμενης.
Υφίσταται μία αντιστρόφως ανάλογη σχέση μεταξύ του επιπέδου ικανοποίησης της ανάγκης και της έντασης της παρακίνησης.
Όσο υψηλότερο είναι το επίπεδο κάλυψης της ανάγκης τόσο περισσότερο μειώνεται η ένταση της παρακίνησης.
Τα κίνητρα σε κατάσταση οικονομικής κρίσης
Ας αναφερθούμε όμως τώρα σε μία οικονομία έντονης κρίσης ή στα πρόθυρα πτώχευσης, όπως είναι η ελληνική, κατά τις ημέρες που λαμβάνει χώρα η παρούσα συγγραφή.Ποια είναι, αλήθεια, η πιθανή εφαρμογή των ανωτέρω θεωριών περί κινήτρων;
Το συναίσθημα που υπερισχύει κατά την περίοδο μιας οικονομικής κρίσης είναι κατά κύριο λόγο ο φόβος.
Ο Φόβος, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ήταν θεότητα, γιος του Άρη και της Αφροδίτης, προσωποποιούσε αυτό που λέμε και σήμερα φόβο και ήταν αδελφός του Δείμου, της προσωποποίησης του τρόμου.
Σύμφωνα με το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής Τριανταφυλλίδη, «είναι το έντονο δυσάρεστο συναίσθημα που προκαλείται εξαιτίας πραγματικού ή φανταστικού κινδύνου ή απειλής», ενώ από την πλευρά της ψυχολογίας: «Ο φόβος είναι η δυσάρεστη συναισθηματική κατάσταση που δημιουργείται ως απάντηση σε εξωτερικό πραγματικό κίνδυνο ή απειλή, που γίνεται αντιληπτή συνειδητά ως επικίνδυνη».
Σε μία χώρα όπου τα επίσημα στοιχεία αναφέρουν πως το 27,9% του εργατικού δυναμικού της χώρας είναι χωρίς εργασία, όταν υπάρχουν περιοχές με ήδη 35% ανεργία, ποιες θεωρίες παρακίνησης μπορούν να επιβιώσουν;Η πράξη αποδεικνύει πως η κλασική θεώρηση για τα κίνητρα και τις ανάγκες τίθεται εκ ποδών σε περιόδους κρίσης ή τουλάχιστον κατά ένα μεγάλο μέρος της.
Και οι επιχειρήσεις, όμως, δεν έχουν προετοιμαστεί να αντεπεξέλθουν σε τέτοιες ακραίες καταστάσεις, εξαιτίας του γεγονότος ότι ούτε οι θεωρίες τις προέβλεψαν επαρκώς ούτε οι ίδιες έδωσαν βάση στις ενδεχόμενες ανάγκες της κοινωνίας υπό τέτοιες συνθήκες.
Μία άλλη προσέγγιση στην πυραμίδα των αναγκών κατά Maslow
Σε κατάσταση έντονης οικονομικής κρίσης οι ανάγκες περιορίζονται κατά κύριο λόγο στα δύο πρώτα επίπεδα της πυραμίδας του Maslow (ασφάλειας – βιολογικές):
Αν όμως σε περιόδους μη κρίσης, σε κανονικές συνθήκες, η πυραμίδα του Maslow αποκτούσε ένα ακόμη επίπεδο ως αυτόνομη προτεραιότητα κάλυψης ανάγκης, και αναφέρομαι στην παιδεία (ως συνειδητή ανάγκη-κίνητρο πλέον), τότε ακόμη και σε περίοδο κρίσης θα έχει δημιουργηθεί ένα υπόβαθρο τέτοιο όπου οι βασικές ανάγκες θα μπορούσαν να καλυφθούν πιο εύκολα ή πιο ορθολογικά.
Η ίδια η καλυφθείσα ανάγκη δηλαδή (παιδεία), λειτουργεί επικουρικά στην κάλυψη άλλων αναγκών (βιολογικές, ασφάλειας κ.λπ.) σε περιόδους κρίσης ή και μη κρίσης.Προτείνεται λοιπόν, από αυτή εδώ τη συγγραφή, μία άλλη θεώρηση της πυραμίδας των αναγκών του Maslow, η οποία εμπεριέχει την «ανάγκη-κίνητρο» για παιδεία.
Ο Αριστοτέλης αναφέρει πως «Ο σώφρων επιθυμεί εκείνα που πρέπει και όπως πρέπει και στο χρόνο που πρέπει και τα ίδια επιτάσσει η λογική».
Για να είναι κάποιος όμως «σώφρων» σημαίνει ότι έχει ανεπτυγμένη κριτική ικανότητα, γνωρίζει τον εαυτό του και διαθέτει υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη.
Η Παιδεία, ως καλυπτόμενη ανάγκη, είναι η μόνη, σε σύγκριση με τις ανάγκες της πυραμίδας του Maslow, η οποία όταν καλυφθεί (αν και η ολοκληρωτική κάλυψη της συγκεκριμένης ανάγκης δεν πραγματοποιείται ποτέ, αφού τείνει στο +∞) δεν μπορεί ποτέ να απολεσθεί.Κάποιος μπορεί να χάσει τη δουλειά του, την κοινωνική του θέση, το σπίτι του κ.λπ., αλλά όχι την παιδεία του.
Είναι εντυπωσιακή η άποψη του Πλουτάρχου, ο οποίος και την αντιπροτείνει στον Maslow (sic!), μέσα από το σύγγραμμά του «Περί παίδων αγωγής» και ο οποίος αναφέρει μεταξύ άλλων:
– «Ο πλούτος τίμιος μεν, αλλά εναπόκειται στη δικαιοδοσία της τύχης, επειδή πολλές φορές τον παίρνει απ’ αυτούς που τον έχουν και σ’ αυτούς που δεν ελπίζουν τον φέρνει».(Πλούτος: μέσο για την ικανοποίηση του συνόλου των αναγκών κατά Maslow)
- «Η δόξα είναι βέβαια σεμνό αγαθό, αλλά αβέβαιο».
(Δόξα: Ικανοποίηση αναγκών, για άλλους εκτίμησης, για άλλους αυτοπραγμάτωσης)
- «Η ομορφιά είναι αξιοζήλευτο αγαθό, αλλά ολιγόχρονο».
(Ομορφιά: Συμμετέχει στη διαδικασία κάλυψης των κοινωνικών αναγκών αλλά και των αναγκών εκτίμησης)
- «Η υγεία πολυτιμότατο αλλά άστατο» (ευμετάβλητο, μη δεδομένο).
(Υγεία: Ανάγκες ασφάλειας)
- «Η ισχύς αξιοζήλευτο, αλλά ευάλωτο στις αρρώστιες και τα γηρατειά. Και γενικά, αν κάποιος για τη σωματική του δύναμη νοιάζεται, ας μάθει ότι πλανιέται».
(Ισχύς: Ικανοποίηση αναγκών, για άλλους εκτίμησης, για άλλους αυτοπραγμάτωσης)
- «Η παιδεία όμως είναι το μόνο από τα αγαθά μας που είναι αθάνατο και θεϊκό. Και δύο πράγματα είναι τα πιο σημαντικά απ’ όλα στην ανθρώπινη φύση: ο νους και ο λόγος. Και ο μεν νους είναι αφέντης του λόγου, ο δε λόγος υπηρέτης του νου, αναλλοίωτος από την τύχη, αναφαίρετος από τη συκοφαντία, απρόσβλητος από τις αρρώστιες, ανεπηρέαστος από τα γηρατειά. Γιατί μόνο ο νους όσο γερνά γίνεται καλύτερος και ο χρόνος, που όλα τα άλλα μας παίρνει, στα γηρατειά πρόσθεσε τη βαθιά γνώση».
Και ο Ισοκράτης, πολύ πριν από τον Πλούταρχο, διαχωρίζει την παιδεία από τις άλλες ανάγκες (ως φέρουσες την ιδιότητα του κινήτρου), λέγοντας πως «η αρετή είναι το μόνο απόκτημα που μένει μαζί μας μέχρι τα γεράματα, είναι καλύτερη από τον πλούτο και χρησιμότερη από την ευγενή καταγωγή», ενώ σε ένα άλλο σημείο του έργου αναφέρει: «να θεωρείς ότι τα πάρα πολλά χρήσιμα ακούσματα είναι καλύτερα από τα υλικά αγαθά, διότι τα υλικά αγαθά χάνονται γρήγορα, τα χρήσιμα λόγια όμως είναι παντοτινά. Γιατί απ’ όλα τα κτήματα μόνο η σοφία είναι αθάνατη».
Ας δούμε όμως και την άποψη ενός εκπροσώπου της σύγχρονης δυτικής οικονομικής σκέψης, του καθηγητή της οικονομίας στο Πανεπιστήμιο του Harvard John Kenneth Galbraith, ο οποίος μεταξύ άλλων αναφέρει στο βιβλίο του The Good Society: «Η παιδεία είναι ζωτικής σημασίας στήριγμα της κοινωνικής ειρήνης και ηρεμίας. …Με την παιδεία και μόνο με αυτή επέρχεται η βελτίωση. Χωρίς την παιδεία δεν υπάρχει βελτίωση, υπάρχει η ευλογοφανής καταφυγή στο έγκλημα και στη βία. Η καλύτερη θα μπορούσε –και ίσως θα έπρεπε– να δίδεται σ’ αυτούς που βρίσκονται στη χειρότερη κοινωνική κατάσταση».
Ενώ λοιπόν η ικανοποίηση των αναγκών κατά Maslow καλύπτουν τα «θέλω» του ατόμου-ιδιώτη, η ικανοποίηση της ανάγκης για παιδεία καλύπτει ως επακόλουθο και τη συμμετοχή-προσφορά του προσώπου- πολίτη στην πολιτεία-κοινωνία.
Και συνεχίζει τη σκέψη του ο Galbraith για την κοινωνική διάσταση της παιδείας: «Με την οικονομική πρόοδο και την συνακόλουθη κοινωνική ευθύνη, τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η κυβέρνηση αυξάνουν τόσο σε περιπλοκότητα όσο και σε ποικιλία, ίσως όχι αριθμητικά αλλά γεωμετρικά. Πρέπει, λοιπόν, να υπάρχει ή ένα καλά πληροφορημένο εκλογικό σώμα με πνευματικές δυνατότητες κατάλληλες για την επεξεργασία αυτών των θεμάτων και των σχετικών αποφάσεων ή μεταβίβαση σχεδόν του συνόλου των εξουσιών στο κράτος και στη γραφειοκρατία του. Ή θα πρέπει να υπάρξει παράδοση στην άγνοια και στο λάθος».
Η παραπάνω άποψη βρίσκεται πολύ κοντά και με την άποψη του Πλάτωνα, ο οποίος στους «Νόμους» του αναφέρει πως «παιδεία είναι εκείνη που γυμνάζει τον άνθρωπο από την παιδική ηλικία στην αρετή και του εμπνέει σφοδρή επιθυμία να την αγαπήσει και να γίνει τέλειος πολίτης, που να ξέρει να κυβερνά και να υπακούει στους νόμους σύμφωνα με το πνεύμα της δικαιοσύνης. Αυτό το είδος της ανατροφής καθορίζει, όπως μου φαίνεται, ο λόγος μας και τώρα μονάχα αυτήν θέλει να ονομάσει παιδεία. Εκείνην που βάζει στόχο της τα χρήματα ή εκείνην που αποβλέπει στην απόκτηση πολιτικής δυνάμεως ή κανένα άλλο είδος σοφίας, χωρίς σύνεση και δικαιοσύνη, τη θεωρεί βάναυση και ανελεύθερη και τελείως ανάξια να ονομάζεται παιδεία».Μέσω της παιδείας λοιπόν καλύπτονται και ευρύτερες ανάγκες, για δικαιοσύνη, δημοκρατία, πολιτεία.
Μία διαφορετική διάσταση της σχέσης κοινωνίας και παιδείας (ως καλυπτόμενης ανάγκης) μας την μεταδίδει όμως και ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο οποίος εμβαθύνει ακόμη περισσότερο και ο οποίος δίδει έναν πιο «υπερβατικό» ορισμό. Τονίζει λοιπόν ο έλληνας φιλόσοφος πως «…Θα ονομάσω παιδεία κάθε τι που σε μία δεδομένη κοινωνία, μέσα στο δημόσιο χώρο της, υπερβαίνει αυτό που είναι απλά λειτουργικό ή εργαλειακό και παρουσιάζει –κι αυτό είναι το σημαντικότερο– μιαν αόρατη διάσταση, η οποία είναι θετικά επενδυμένη από τα μέλη μιας κοινωνίας. …Μίλησα για αόρατη διάσταση. Όταν έχουμε μπροστά μας ένα βιβλίο ή μια μουσική παρτιτούρα, ή κι όταν ακούμε αυτό που είναι γραμμένο στην παρτιτούρα, ή όταν βλέπουμε μια ζωγραφιά, ή ένα άγαλμα, ένα μνημείο, παρότι είναι ορατά, αυτό που μας ενδιαφέρει κι αυτό που μας συνεπαίρνει είναι ακριβώς η αόρατη διάσταση πέρα απ’ το ορατό ή η μη αισθητή διάσταση πέρα απ’ αυτό που άμεσα ακούγεται –που φυσικά δεν μπορεί να υπάρξει παρά μέσω του ορατού, του ακουστού ή του απτού– αλλά για την οποία αυτή η ορατότητα, η ακουστότητα, ή η απτότητα είναι απλώς μια προϋπόθεση».
Ο σύγχρονος άνθρωπος πρέπει να παρακάμψει την ανηλεή καθημερινότητα, όπως εκείνη της ελληνικής, ευρύτερης ευρωπαϊκής, αλλά και παγκόσμιας σήμερα πραγματικότητας, να κοιτάξει μπροστά και να προχωρήσει, παρόλο που μέσα στο περιβάλλον στο οποίο κινείται και λειτουργεί λαμβάνει χώρα ένας πρωτοφανής bellum omium contra omnes.
Είναι επιτακτική ανάγκη, όσο ποτέ άλλοτε, να γίνει συνειδητότητα, πως πρέπει να αναβαθμιστεί ο ρόλος του προσώπου-πολίτη (Είναι), με βαθύτερη καλλιέργεια, με μια πιο εμπεριστατωμένη ενασχόληση με το Γίγνεσθαι, όσο επίπονη ή μακρά μπορεί να είναι η διαδικασία αυτή. Το Είναι δηλώνει το στάσιμο, την παύση της προσπάθειας, το Γίγνεσθαι δηλώνει την αέναη προσπάθεια, την κίνηση, την εξέλιξη.
Η μετάβαση από το Είναι στο Γίγνεσθαι μέσω της «παίδευσης», αλλά και της διαλεκτικής, την οποία αναπτύσσει το άτομο αρχικά με τον ίδιο του τον εαυτό και στη συνέχεια με τους άλλους, οδηγεί στο τρίπτυχο θέση – αντίθεση (οι προτάσεις που αντιτίθενται η μια στην άλλη) – σύνθεση (ως απόσταγμα των αντιτιθέμενων προτάσεων άρα και νέα θέση), αποτελεί μια γεννήτρια εμπειριών και σοφίας, η οποία ανατροφοδοτείται συνεχώς αλλά και παρέχει αδιάκοπα πνευματικά ηλεκτρόνια, όπως ακριβώς συμβαίνει και στη φύση.
– «Ο πλούτος τίμιος μεν, αλλά εναπόκειται στη δικαιοδοσία της τύχης, επειδή πολλές φορές τον παίρνει απ’ αυτούς που τον έχουν και σ’ αυτούς που δεν ελπίζουν τον φέρνει».(Πλούτος: μέσο για την ικανοποίηση του συνόλου των αναγκών κατά Maslow)
- «Η δόξα είναι βέβαια σεμνό αγαθό, αλλά αβέβαιο».
(Δόξα: Ικανοποίηση αναγκών, για άλλους εκτίμησης, για άλλους αυτοπραγμάτωσης)
- «Η ομορφιά είναι αξιοζήλευτο αγαθό, αλλά ολιγόχρονο».
(Ομορφιά: Συμμετέχει στη διαδικασία κάλυψης των κοινωνικών αναγκών αλλά και των αναγκών εκτίμησης)
- «Η υγεία πολυτιμότατο αλλά άστατο» (ευμετάβλητο, μη δεδομένο).
(Υγεία: Ανάγκες ασφάλειας)
- «Η ισχύς αξιοζήλευτο, αλλά ευάλωτο στις αρρώστιες και τα γηρατειά. Και γενικά, αν κάποιος για τη σωματική του δύναμη νοιάζεται, ας μάθει ότι πλανιέται».
(Ισχύς: Ικανοποίηση αναγκών, για άλλους εκτίμησης, για άλλους αυτοπραγμάτωσης)
- «Η παιδεία όμως είναι το μόνο από τα αγαθά μας που είναι αθάνατο και θεϊκό. Και δύο πράγματα είναι τα πιο σημαντικά απ’ όλα στην ανθρώπινη φύση: ο νους και ο λόγος. Και ο μεν νους είναι αφέντης του λόγου, ο δε λόγος υπηρέτης του νου, αναλλοίωτος από την τύχη, αναφαίρετος από τη συκοφαντία, απρόσβλητος από τις αρρώστιες, ανεπηρέαστος από τα γηρατειά. Γιατί μόνο ο νους όσο γερνά γίνεται καλύτερος και ο χρόνος, που όλα τα άλλα μας παίρνει, στα γηρατειά πρόσθεσε τη βαθιά γνώση».
Και ο Ισοκράτης, πολύ πριν από τον Πλούταρχο, διαχωρίζει την παιδεία από τις άλλες ανάγκες (ως φέρουσες την ιδιότητα του κινήτρου), λέγοντας πως «η αρετή είναι το μόνο απόκτημα που μένει μαζί μας μέχρι τα γεράματα, είναι καλύτερη από τον πλούτο και χρησιμότερη από την ευγενή καταγωγή», ενώ σε ένα άλλο σημείο του έργου αναφέρει: «να θεωρείς ότι τα πάρα πολλά χρήσιμα ακούσματα είναι καλύτερα από τα υλικά αγαθά, διότι τα υλικά αγαθά χάνονται γρήγορα, τα χρήσιμα λόγια όμως είναι παντοτινά. Γιατί απ’ όλα τα κτήματα μόνο η σοφία είναι αθάνατη».
Ας δούμε όμως και την άποψη ενός εκπροσώπου της σύγχρονης δυτικής οικονομικής σκέψης, του καθηγητή της οικονομίας στο Πανεπιστήμιο του Harvard John Kenneth Galbraith, ο οποίος μεταξύ άλλων αναφέρει στο βιβλίο του The Good Society: «Η παιδεία είναι ζωτικής σημασίας στήριγμα της κοινωνικής ειρήνης και ηρεμίας. …Με την παιδεία και μόνο με αυτή επέρχεται η βελτίωση. Χωρίς την παιδεία δεν υπάρχει βελτίωση, υπάρχει η ευλογοφανής καταφυγή στο έγκλημα και στη βία. Η καλύτερη θα μπορούσε –και ίσως θα έπρεπε– να δίδεται σ’ αυτούς που βρίσκονται στη χειρότερη κοινωνική κατάσταση».
Ενώ λοιπόν η ικανοποίηση των αναγκών κατά Maslow καλύπτουν τα «θέλω» του ατόμου-ιδιώτη, η ικανοποίηση της ανάγκης για παιδεία καλύπτει ως επακόλουθο και τη συμμετοχή-προσφορά του προσώπου- πολίτη στην πολιτεία-κοινωνία.
Και συνεχίζει τη σκέψη του ο Galbraith για την κοινωνική διάσταση της παιδείας: «Με την οικονομική πρόοδο και την συνακόλουθη κοινωνική ευθύνη, τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η κυβέρνηση αυξάνουν τόσο σε περιπλοκότητα όσο και σε ποικιλία, ίσως όχι αριθμητικά αλλά γεωμετρικά. Πρέπει, λοιπόν, να υπάρχει ή ένα καλά πληροφορημένο εκλογικό σώμα με πνευματικές δυνατότητες κατάλληλες για την επεξεργασία αυτών των θεμάτων και των σχετικών αποφάσεων ή μεταβίβαση σχεδόν του συνόλου των εξουσιών στο κράτος και στη γραφειοκρατία του. Ή θα πρέπει να υπάρξει παράδοση στην άγνοια και στο λάθος».
Η παραπάνω άποψη βρίσκεται πολύ κοντά και με την άποψη του Πλάτωνα, ο οποίος στους «Νόμους» του αναφέρει πως «παιδεία είναι εκείνη που γυμνάζει τον άνθρωπο από την παιδική ηλικία στην αρετή και του εμπνέει σφοδρή επιθυμία να την αγαπήσει και να γίνει τέλειος πολίτης, που να ξέρει να κυβερνά και να υπακούει στους νόμους σύμφωνα με το πνεύμα της δικαιοσύνης. Αυτό το είδος της ανατροφής καθορίζει, όπως μου φαίνεται, ο λόγος μας και τώρα μονάχα αυτήν θέλει να ονομάσει παιδεία. Εκείνην που βάζει στόχο της τα χρήματα ή εκείνην που αποβλέπει στην απόκτηση πολιτικής δυνάμεως ή κανένα άλλο είδος σοφίας, χωρίς σύνεση και δικαιοσύνη, τη θεωρεί βάναυση και ανελεύθερη και τελείως ανάξια να ονομάζεται παιδεία».Μέσω της παιδείας λοιπόν καλύπτονται και ευρύτερες ανάγκες, για δικαιοσύνη, δημοκρατία, πολιτεία.
Μία διαφορετική διάσταση της σχέσης κοινωνίας και παιδείας (ως καλυπτόμενης ανάγκης) μας την μεταδίδει όμως και ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο οποίος εμβαθύνει ακόμη περισσότερο και ο οποίος δίδει έναν πιο «υπερβατικό» ορισμό. Τονίζει λοιπόν ο έλληνας φιλόσοφος πως «…Θα ονομάσω παιδεία κάθε τι που σε μία δεδομένη κοινωνία, μέσα στο δημόσιο χώρο της, υπερβαίνει αυτό που είναι απλά λειτουργικό ή εργαλειακό και παρουσιάζει –κι αυτό είναι το σημαντικότερο– μιαν αόρατη διάσταση, η οποία είναι θετικά επενδυμένη από τα μέλη μιας κοινωνίας. …Μίλησα για αόρατη διάσταση. Όταν έχουμε μπροστά μας ένα βιβλίο ή μια μουσική παρτιτούρα, ή κι όταν ακούμε αυτό που είναι γραμμένο στην παρτιτούρα, ή όταν βλέπουμε μια ζωγραφιά, ή ένα άγαλμα, ένα μνημείο, παρότι είναι ορατά, αυτό που μας ενδιαφέρει κι αυτό που μας συνεπαίρνει είναι ακριβώς η αόρατη διάσταση πέρα απ’ το ορατό ή η μη αισθητή διάσταση πέρα απ’ αυτό που άμεσα ακούγεται –που φυσικά δεν μπορεί να υπάρξει παρά μέσω του ορατού, του ακουστού ή του απτού– αλλά για την οποία αυτή η ορατότητα, η ακουστότητα, ή η απτότητα είναι απλώς μια προϋπόθεση».
Ο σύγχρονος άνθρωπος πρέπει να παρακάμψει την ανηλεή καθημερινότητα, όπως εκείνη της ελληνικής, ευρύτερης ευρωπαϊκής, αλλά και παγκόσμιας σήμερα πραγματικότητας, να κοιτάξει μπροστά και να προχωρήσει, παρόλο που μέσα στο περιβάλλον στο οποίο κινείται και λειτουργεί λαμβάνει χώρα ένας πρωτοφανής bellum omium contra omnes.
Είναι επιτακτική ανάγκη, όσο ποτέ άλλοτε, να γίνει συνειδητότητα, πως πρέπει να αναβαθμιστεί ο ρόλος του προσώπου-πολίτη (Είναι), με βαθύτερη καλλιέργεια, με μια πιο εμπεριστατωμένη ενασχόληση με το Γίγνεσθαι, όσο επίπονη ή μακρά μπορεί να είναι η διαδικασία αυτή. Το Είναι δηλώνει το στάσιμο, την παύση της προσπάθειας, το Γίγνεσθαι δηλώνει την αέναη προσπάθεια, την κίνηση, την εξέλιξη.
Η μετάβαση από το Είναι στο Γίγνεσθαι μέσω της «παίδευσης», αλλά και της διαλεκτικής, την οποία αναπτύσσει το άτομο αρχικά με τον ίδιο του τον εαυτό και στη συνέχεια με τους άλλους, οδηγεί στο τρίπτυχο θέση – αντίθεση (οι προτάσεις που αντιτίθενται η μια στην άλλη) – σύνθεση (ως απόσταγμα των αντιτιθέμενων προτάσεων άρα και νέα θέση), αποτελεί μια γεννήτρια εμπειριών και σοφίας, η οποία ανατροφοδοτείται συνεχώς αλλά και παρέχει αδιάκοπα πνευματικά ηλεκτρόνια, όπως ακριβώς συμβαίνει και στη φύση.
