Η φιλοσοφία ως κριτική θεωρία της σύγχρονης κοινωνίας

Η γεωγραφική περιοχή στην οποία ανέκαθεν ανθούσε η φιλοσοφία είναι η Ευρώπη με γενέθλια πηγή, φυσικά, την Ελλάδα. Για πολλούς αιώνες κατείχε κυρίαρχη θέση ανάμεσα σε εκείνους που διαπνέονταν από πνευματικές ανησυχίες. Η εποχή μας όμως έχει υποστεί τέτοια μετάλλαξη που έχει αναγκάσει τη φιλοσοφία να υποχωρήσει σε δεύτερο πλάνο. Σήμερα οι συζητήσεις γίνονται κατά κύριο λόγο στο οικονομικό, στο τεχνολογικό, καθώς και στο (ελάχιστα πνευματικό) πολιτικό πεδίο. Υπάρχει όμως (ευτυχώς) μεγάλος αριθμός συγχρόνων μας που επιθυμούν και προσπαθούν να αντισταθούν στο ξεπούλημα της πνευματικότητας και τη θυσία της στο βωμό της ενασχόλησης μόνο με οικονομικά και τεχνολογικά θέματα, ενώ αρνούνται να δεχτούν την αντικατάσταση της φιλοσοφίας από τον σύγχρονο εσωτερισμό και τον αποκρυφισμό. Αυτοί οι αρνητές της ισοπέδωσης των αιώνιων πνευματικών αξιών, προκειμένου να βρουν στήριξη, επιστρέφουν στις ρίζες, δηλαδή στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, μεταξύ των οποίων μια από τις κορυφαίες θέσεις κατέχει ο Πλάτωνας. Ποιον ρόλο μπορεί να παίξει πλέον η φιλοσοφία σήμερα, κυρίως μάλιστα σε μια Ευρώπη που ασχολείται κυρίως με οικονομικά θέματα;
Ο καθηγητής Δημ.Μαρκής στο βιβλίο του “Υπό τη σκιάν του Πλάτωνος” με υπότιτλο «δοκίμια ευρωπαϊκής φιλοσοφίας» ασχολείται με αυτό το θέμα. Από αυτό το βιβλίο αναδημοσιεύω ένα απόσπασμα από τον πρόλογο.  

Η ευρωπαϊκή φιλοσοφία τελεί υπό την σκιά του Πλάτωνα ως τις μέρες μας. Ο Πλάτωνας δημιούργησε το φιλοσοφικό κώδικα με τον οποίο όλοι οι λαοί της Ευρώπης επικοινώνησαν μεταξύ τους. Ο κώδικας αυτός μεταφράστηκε, ερμηνεύτηκε, μεταποιήθηκε και αποδομήθηκε στη φιλοσοφική νεωτερικότητά μας, αλλά παρέμεινε παρ’ όλες τις ιστορικές του μεταμορφώσεις το βασικό εννοιολογικό σχήμα της ευρωπαϊκής ορθολογικότητας. Η φιλοσοφία εγκαθίδρυσε εκείνο τον πνευματικό χώρο όπου η Ευρώπη αναστοχάστηκε τον εαυτό της και αυτοεκπροσώπησε το αληθινό της κοσμοείδωλο παρ’ όλες τις επιμέρους πολιτικές διαφορές των λαών της. Η φιλοσοφία παρέμεινε έτσι ως τις μέρες μας ευρωκεντρική, άρα και ελληνοκεντρική. Εκτός Ευρώπης και Ελλάδας δεν υπήρξε ποτέ φιλοσοφία· υπήρξε μύθος, αλλά όχι λόγος, όπως λέγει ο Hegel. Η φιλοσοφία λειτούργησε ως ο τροφοδότης της Ευρώπης με όλες εκείνες τις λογικές και πολιτικές ιδέες που αποτέλεσαν την πνευματική φυσιογνωμία της και την κατέστησαν ηγετική πνευματική δύναμη στον κόσμο.

Σήμερα παρατηρούμε έναν πνευματικό και πολιτικό εκθρονισμό της Ευρώπης. Τον ελληνικό και ευρωπαϊκό πολιτισμό απωθεί και υποκαθιστά ένας πλανητικός πολιτισμός. Αυτή την αυτοεξαφάνισή της την προετοίμασε η ίδια η Ευρώπη στη νεότερη πνευματική και πραγματική εξέλιξή της, στην πορεία δηλαδή του εξορθολογισμού και της εκκοσμίκευσής της. Το 16ο αιώνα κυρίαρχο πεδίο ήταν ακόμη το Θεολογικό, το 17ο αιώνα το Θεολογικό αντικαταστάθηκε από το Μεταφυσικό, το 18ο αιώνα αναδείχθηκε κυρίαρχο το ουμανιστικό - ηθικό πεδίο, το 19ο αιώνα πήρε τα ηνία το οικονομικό και τον 20ό αιώνα το τεχνολογικό πεδίο. Ο κυρίαρχος σήμερα οικονομικο-τεχνολογικός πολιτισμός έχει ξεπεράσει τον ευρωκεντρισμό των προηγούμενων πεδίων και αποτελεί στοιχείο της νέας αρχής της παγκοσμιότητας. Η φιλοσοφία ως θεολογική-μεταφυσική σύνταξη αλλά και ως ουμανιστική διαχείριση της ανθρωπιάς δεν μπορεί ως εκ τούτου να παίξει ηγετικό ρόλο. Γι’ αυτό μιλάμε για «τέλος» ή «αποδόμηση» της φιλοσοφίας όπως την καλλιεργούν σήμερα συνειδητοί αντιπλατωνιστές, όπως ο Wittgenstein, που απορρίπτει τη δεσμευτικότητα της Ιδέας, ο Heidegger, που τοποθετεί το Χρόνο μέσα στο Είναι, ο Adorno, που ανιχνεύει το μη ταυτό στην ταυτιστική έννοια της αρνητικής, δηλαδή αντιπλατωνικής διαλεκτικής του. Εκείνο που σήμερα ζητείται από το κυρίαρχο «πνεύμα της εποχής» είναι η ιδεολογική και θεωρητική νομιμοποίηση αυτού του οικονομικού-τεχνολογικού, το οποίο αναλαμβάνουν οι λεγόμενες «κοινωνικές» επιστήμες. Μέσα σ’ αυτό το νέο κοσμοϊστορικό πλαίσιο, που συνδέεται με την αποδόμηση του μεταφυσικού πιστεύω της Ευρώπης, παρατηρούμε την προσπάθεια των Ευρωπαίων να κατασκευάσουν πολιτικά την ιδέα της Ευρώπης με τα μέσα της πολιτικής δύναμης και του χρήματος, χωρίς να μπορεί η Ευρώπη να προσδιορίσει την πνευματική της ταυτότητα τώρα πια, μετά την εκκοσμικευμένη αυτοϋπέρβασή της. Ούτε ο κλασικός ουμανισμός ούτε η χριστιανοσύνη μπορούν να παίξουν αυτόν τον ενωτικό ρόλο που πίστεψαν ευρωπαϊστές της πρώιμης νεωτερικότητάς μας, όπως ο Goethe και ο Novalis αντίστοιχα. Είναι παράδοξο και όμως αληθινό: το τέλος της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας σημαίνει ταυτοχρόνως τον πνευματικό «καταποντισμό» της Ευρώπης.

Το κυρίαρχο πνεύμα της Ευρώπης, ο τεχνοκρατισμός και ο επιστημονισμός, είναι εχθρικό απέναντι στη φιλοσοφία. Η ανάμνηση του παλιού γίνεται θανάσιμος εχθρός στον τυφλό μοντερνισμό τους. Στην ανακατάταξη των δυνάμεων του «πνευματικού» πεδίου δεν αφήνουν χώρο για τη φιλοσοφία. Σ’ αυτό συντελούν οι κοινωνικές επιστήμες, που απωθούν επιμόνως τις φιλοσοφικές προϋποθέσεις τους, κάνουν «κατάληψη» του φιλοσοφικού χώρου και εμφανίζονται ως οι «νόμιμοι» διάδοχοι της φιλοσοφίας σήμερα. Έτσι παρατηρούμε σήμερα πολλούς επίδοξους νεκροθάφτες και αρπακτικούς κληρονόμους της φιλοσοφίας. Ενάντια σ’ αυτό το αντιφιλοσοφικό πνεύμα της εποχής, που δείχνει ότι η εποχή μας αρνείται να θεματοποιήσει τον εαυτό της, η φιλοσοφία έχει να παίξει έναν ουσιαστικό ρόλο αντίστασης και υπέρβασης του πνεύματος της εποχής, για να παίξει τον «κατέχοντα» και «μεσσιανικό» αυτό ρόλο, η φιλοσοφία δεν πρέπει να αυτοπεριοριστεί, όπως της υποβάλλεται από τα κυρίαρχα ρεύματα, σε μια μουσειακή ενασχόληση με ξεπερασμένες μορφές του φιλοσοφείν, να γίνει δηλαδή μια φιλολογική ερμηνευτική φιλοσοφικών κειμένων· ούτε όμως και να ξεπέσει σε εξωραϊστική καλλιέργεια δήθεν «αιώνιων αξιών» και «γενικών ιδεών», που τις επικαλούμαστε για να εξωραΐσουμε ιδεολογικά την «απάνθρωπη» κατάσταση μέσα στην οποία το κυρίαρχο σύστημα μας εγκλείει. Η φιλοσοφία μόνο ως κριτική θεωρία της κοινωνίας έχει να παίξει έναν αντιστασιακό και ουτοπικό ρόλο σήμερα, όπως και στις μέρες του Πλάτωνα.