Στο προηγούμενο σημείωμα κατέγραψα μερικές αρχικές σκέψεις σχετικά με τη δυνατότητα ή όχι της επιβίωσης του καπιταλιστικού συστήματος, μετά από τα απανωτά χτυπήματα που δέχτηκε από τις πρόσφατες αποτυχίες του νεοφιλελευθερισμού.
Στο σημερινό σημείωμα θα προστρέξω στη βοήθεια του Κορνήλιου Καστοριάδη, αναδημοσιεύοντας ένα απόσπασμα από το βιβλίο του με τίτλο "H Ορθολογικότητα του Καπιταλισμού"*.
Κοινωνικοϊστορική ιδιαιτερότητα και σχετικότητα της καπιταλιστικής θέσμισης
Η
καθολική εποπτεία της ιστορίας μάς επιβάλλει τη διαπίστωση ότι, απ’
όλες τις μορφές του κοινωνικοϊστορικού βίου, το κυριότερο
χαρακτηριστικό του καπιταλισμού είναι προφανώς το γεγονός ότι η
οικονομία -η παραγωγή και η κατανάλωση, αλλά επίσης, και πολύ
περισσότερο, τα οικονομικά «κριτήρια»- τοποθετούνται σε θέση κεντρική
και ανάγονται σε ύψιστη αξία της κοινωνικής ζωής. Απόρροια τούτου είναι η
ιδιαίτερη συγκρότηση του κοινωνικού «προϊόντος» στον καπιταλισμό.
Συνοπτικά, όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες και όλες τους οι συνέπειες
καταλήγουν να θεωρούνται κατά το μάλλον ή ήττον ως ουσιωδώς
χαρακτηριζόμενες και αξιολογούμενες από την οικονομική τους διάσταση.
Δεν χρειάζεται να προσθέσουμε ότι αυτή η αξιολόγηση γίνεται αποκλειστικά
με όρους χρηματικούς.
Ας δούμε τί εννοούμε με τον όρο «ορθολογικότητα»: Όπως όλες οι ιστορικές δημιουργίες, η κυριαρχία της τάσης προς την συγκεκριμένη «ορθολογικότητα» είναι κατά βάσιν «αυθαίρετη» - δεν μπορούμε να τη συναγάγουμε ή να την παραγάγουμε από κάτι άλλο. Μπορούμε όμως να τη χαρακτηρίσουμε ακριβέστερα, συνδέοντάς την με κάτι πιο γνωστό, πιο οικείο, και που εκφράζεται υπό άλλες μορφές σε άλλους τύπους κοινωνικής οργάνωσης: την τάση προς την κυριάρχηση. Τούτο μας επιτρέπει μάλιστα να επιχειρήσουμε μια σύνδεση με ένα από τα βαθύτερα χαρακτηριστικά της ψυχικής μονάδος -την έφεση προς την παντοδυναμία. Αλλ’ ούτε κι αυτή η τάση, αυτή η ώθηση προς την κυριάρχηση, αποτελεί αποκλειστική ιδιαιτερότητα του καπιταλισμού. Εκδηλώνεται π.χ. επίσης και στις μορφές κοινωνικής οργάνωσης που προσανατολίζονται προς την κατάκτηση. Μπορούμε πάντως να πλησιάσουμε την ιδιαιτερότητα του καπιταλισμού εξετάζοντας δύο από τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του. Το πρώτο είναι ότι αυτή η ώθηση προς κυριάρχηση δεν προσανατολίζεται απλώς προς μια «εξωτερική» κατάκτηση, αλλά αποβλέπει επίσης, και κατά κύριον λόγο, στο σύνολο της κοινωνίας. Οφείλει να πραγματώνεται όχι μόνον στην παραγωγή, αλλά και στην κατανάλωση, κι όχι μόνο στην οικονομία, αλλά και στην εκπαίδευση, το δίκαιο, την πολιτική ζωή κ.λπ. Θα ήταν λάθος, το γνωστό μαρξιστικό λάθος, αν θεωρούσαμε αυτές τις άλλες επεκτάσεις ως «δευτερεύουσες» ή εργαλειακές, σε σχέση με την κυριάρχηση επί της παραγωγής και της οικονομίας, η οποία θα ήταν η πρωταρχική και ουσιώδης. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, πρόκειται για την ίδια φαντασιακή σημασία, η οποία εξαπλώνεται στις κοινωνικές σφαίρες, και τις καταλαμβάνει την μία κατόπιν της άλλης. Το ότι «αρχίζει» την παραγωγή δεν είναι βέβαια τυχαίο - διότι μέσα στο πλαίσιο της παραγωγής ακριβώς οι αλλαγές της τεχνικής επιτρέπουν κατ’ αρχήν έναν κυρίαρχο εξορθολογισμό. Ωστόσο η παραγωγή δεν κατέχει το μονοπώλιο. ...
Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι προφανώς ότι αυτή η ώθηση προς την κυριάρχηση, προκειμένου να πραγματοποιηθεί, αποκτά νέα μέσα, και μάλιστα μέσα ενός ειδικού -«ορθολογικού», δηλαδή «οικονομικού»-χαρακτήρα. Τα μέσα δεν είναι πια ούτε η μαγεία ούτε η νίκη στις μάχες, αλλά ακριβώς η ορθολογικότητα, η οποία παίρνει ένα ιδιαίτερο περιεχόμενο, εντελώς ειδικό, το περιεχόμενο της μεγιστοποίησης/ελαχιστοποίησης, δηλαδή της ακροτατοποίησης, αν μπορούμε να σφυρηλατήσουμε αυτόν τον όρο από τα μαθηματικά (μέγιστο και ελάχιστο είναι δύο περιπτώσεις ακροτάτων σημείων μιας συνάρτησης). Έχοντας υπ’ όψιν αυτό το σύνολο των γεγονότων, μπορούμε να χαρακτηρίσουμε την πυρηνική κοινωνική φαντασιακή σημασία του καπιταλισμού ως ώθηση προς την απεριόριστη επέκταση της «ορθολογικής κυριάρχησης».
Αυτή η απεριόριστη επέκταση της ορθολογικής κυριάρχησης συμβαδίζει με πολλές άλλες κοινωνικοϊστορικές μεταβολές και ενσαρκώνεται σ’αυτές. Δεν θέλω να μιλήσω για τις συνέπειες του καπιταλισμού, θα μιλήσω όμως για παράγοντες, των οποίων η παρουσία υπήρξε ουσιαστική συνθήκη της ανάδυσης και της εξέλιξής του :
• Η τεράστια επιτάχυνση των τεχνολογικών αλλαγών, που αποτελεί καινούργιο ιστορικό φαινόμενο (διαπίστωση κοινότοπη, που πρέπει όμως να υπογραμμισθεί). Αυτή η επιτάχυνση φέρεται από την εκκόλαψη των επιστημών που αρχίζει ήδη πριν από την «Αναγέννηση», και που εντείνεται σε τεράστιο βαθμό παράλληλα με αυτήν. Μετασχηματίζεται κατά την πρόσφατη περίοδο στο αυτόνομο κίνημα της τεχνοεπιστήμης. Πρέπει να υπογραμμισθεί ότι ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της εξέλιξης αυτής της τεχνικής είναι ο κύριος προσανατολισμός της προς τον περιορισμό, και εν συνεχεία προς την εξαφάνιση του ανθρώπινου ρόλου στην παραγωγή. Αυτό είναι κατανοητό, δεδομένου ότι ο άνθρωπος είναι το στοιχείο που πιο δύσκολα τιθασσεύεται - το ίδιο όμως το γεγονός αυτό οδηγεί συγχρόνως σε ανορθολογικότητες άλλου τύπου (π.χ. οι βλάβες των τεχνικών συστημάτων μπορούν να επιφέρουν καταστροφικές συνέπειες) .
• Η γέννηση και η σταθεροποίηση του νεώτερου Κράτους. Η εξέλιξη του καπιταλισμού στη Δυτική Ευρώπη συνοδεύεται από τη δημιουργία του απολυταρχικού Κράτους, η οποία τον τροφοδοτεί και τον διευκολύνει από πολλές απόψεις. Συγχρόνως, αυτό το συγκεντρωτικό Κράτος γραφειοκρατικοποιείται, δηλαδή μια «εύτακτη» γραφειοκρατική ιεραρχία υποκαθιστά την συγκεχυμένη κατάσταση μιας φεουδαρχίας λίγο ως πολύ χαώδους. Η γραφειοκρατικοποίηση αυτή του Κράτους και του στρατού θα προσφέρει ένα μοντέλο οργάνωσης της εν τη γενέσει της ευρισκομένης καπιταλιστικής επιχείρησης.
• Στις σημαντικότερες περιπτώσεις (Αγγλία, Γαλλία, Ολλανδία κ.λπ), η γένεση το νεώτερου Κράτους βαίνει παράλληλα με τον σχηματισμό των νέων Εθνών. Διαμορφώνεται έτσι μια εθνική σφαίρα, η οποία, τόσο από άποψη οικονομική (προστατευόμενες εθνικές και αποικιακές αγορές, κρατικές παραγγελίες), όσο κι από άποψη νομική (ενοποίηση των κανόνων και των δικαιοδοσιών), είναι ουσιαστική για την πρώτη φάση της εξέλιξης του καπιταλισμού.
• Μια πολύ σημαντική ανθρωπολογική μεταλλαγή σημειώνεται πλέον. Το οικονομικό κίνητρο, θέλοντας και μη, τείνει να υποκαταστήσει όλα τα άλλα. Το ανθρώπινο ον καταντάει, homo economicus, δηλαδή homo computans. Η χρονική διάρκεια απορροφάται μέσα στον μετρήσιμο και επιβαλλόμενο σε όλους χρόνο. Ο τύπος του κερδοσκόπου επιχειρηματία, παίρνει κεντρική θέση. Τα διάφορα επαγγέλματα κατά το μάλλον ή ήττον διαποτίζονται από την νοοτροπία του υπολογισμού και του κέρδους. Συγχρόνως, γεννάται και αναπτύσσεται μια εργατική ψυχοκοινωνιολογία χαρακτηριζόμενη από την αλληλεγγύη, αλλά και από την αντίθεση προς την καθεστηκυία τάξη και την αμφισβήτησή της, η οποία και θα αντιταχθεί επί δύο περίπου αιώνες στην κρατούσα νοοτροπία και θα προσδιορίσει την κοινωνική σύγκρουση.
• Ο καπιταλισμός, ακριβώς και κυρίως, γεννάται και αναπτύσσεται σε μια κοινωνία, όπου η σύγκρουση είναι ήδη απ’ την αρχή παρούσα - παρούσα επίσης είναι, και ειδικότερα, η αμφισβήτηση της καθεστηκυίας τάξεως. Ενώ εκδηλώνεται στην αρχή ως κίνημα της πρωτοαστικής τάξεως με στόχο την ανεξαρτησία των αστικών κοινοτήτων, η αμφισβήτηση αυτή τελικά θα βρει την έκφρασή της μέσα στις κρατούσες συνθήκες της Δυτικής Ευρώπης, στην πρόσληψη του κινήματος της αρχαιότητος προς την αυτονομία, και θα αναπτυχθεί μέσα από τις μορφές του δημοκρατικού και εργατικού κινήματος. Η εξέλιξη του καπιταλισμού, έπειτα από ένα αρχικό στάδιο , είναι ακατανόητη χωρίς αυτήν την αποφασιστικής σημασίας εσωτερική αμφισβήτηση, η οποία απετέλεσε συνθήκη της εξέλιξής του...
Στο σημερινό σημείωμα θα προστρέξω στη βοήθεια του Κορνήλιου Καστοριάδη, αναδημοσιεύοντας ένα απόσπασμα από το βιβλίο του με τίτλο "H Ορθολογικότητα του Καπιταλισμού"*.
Κοινωνικοϊστορική ιδιαιτερότητα και σχετικότητα της καπιταλιστικής θέσμισης
Ας δούμε τί εννοούμε με τον όρο «ορθολογικότητα»: Όπως όλες οι ιστορικές δημιουργίες, η κυριαρχία της τάσης προς την συγκεκριμένη «ορθολογικότητα» είναι κατά βάσιν «αυθαίρετη» - δεν μπορούμε να τη συναγάγουμε ή να την παραγάγουμε από κάτι άλλο. Μπορούμε όμως να τη χαρακτηρίσουμε ακριβέστερα, συνδέοντάς την με κάτι πιο γνωστό, πιο οικείο, και που εκφράζεται υπό άλλες μορφές σε άλλους τύπους κοινωνικής οργάνωσης: την τάση προς την κυριάρχηση. Τούτο μας επιτρέπει μάλιστα να επιχειρήσουμε μια σύνδεση με ένα από τα βαθύτερα χαρακτηριστικά της ψυχικής μονάδος -την έφεση προς την παντοδυναμία. Αλλ’ ούτε κι αυτή η τάση, αυτή η ώθηση προς την κυριάρχηση, αποτελεί αποκλειστική ιδιαιτερότητα του καπιταλισμού. Εκδηλώνεται π.χ. επίσης και στις μορφές κοινωνικής οργάνωσης που προσανατολίζονται προς την κατάκτηση. Μπορούμε πάντως να πλησιάσουμε την ιδιαιτερότητα του καπιταλισμού εξετάζοντας δύο από τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του. Το πρώτο είναι ότι αυτή η ώθηση προς κυριάρχηση δεν προσανατολίζεται απλώς προς μια «εξωτερική» κατάκτηση, αλλά αποβλέπει επίσης, και κατά κύριον λόγο, στο σύνολο της κοινωνίας. Οφείλει να πραγματώνεται όχι μόνον στην παραγωγή, αλλά και στην κατανάλωση, κι όχι μόνο στην οικονομία, αλλά και στην εκπαίδευση, το δίκαιο, την πολιτική ζωή κ.λπ. Θα ήταν λάθος, το γνωστό μαρξιστικό λάθος, αν θεωρούσαμε αυτές τις άλλες επεκτάσεις ως «δευτερεύουσες» ή εργαλειακές, σε σχέση με την κυριάρχηση επί της παραγωγής και της οικονομίας, η οποία θα ήταν η πρωταρχική και ουσιώδης. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, πρόκειται για την ίδια φαντασιακή σημασία, η οποία εξαπλώνεται στις κοινωνικές σφαίρες, και τις καταλαμβάνει την μία κατόπιν της άλλης. Το ότι «αρχίζει» την παραγωγή δεν είναι βέβαια τυχαίο - διότι μέσα στο πλαίσιο της παραγωγής ακριβώς οι αλλαγές της τεχνικής επιτρέπουν κατ’ αρχήν έναν κυρίαρχο εξορθολογισμό. Ωστόσο η παραγωγή δεν κατέχει το μονοπώλιο. ...
Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι προφανώς ότι αυτή η ώθηση προς την κυριάρχηση, προκειμένου να πραγματοποιηθεί, αποκτά νέα μέσα, και μάλιστα μέσα ενός ειδικού -«ορθολογικού», δηλαδή «οικονομικού»-χαρακτήρα. Τα μέσα δεν είναι πια ούτε η μαγεία ούτε η νίκη στις μάχες, αλλά ακριβώς η ορθολογικότητα, η οποία παίρνει ένα ιδιαίτερο περιεχόμενο, εντελώς ειδικό, το περιεχόμενο της μεγιστοποίησης/ελαχιστοποίησης, δηλαδή της ακροτατοποίησης, αν μπορούμε να σφυρηλατήσουμε αυτόν τον όρο από τα μαθηματικά (μέγιστο και ελάχιστο είναι δύο περιπτώσεις ακροτάτων σημείων μιας συνάρτησης). Έχοντας υπ’ όψιν αυτό το σύνολο των γεγονότων, μπορούμε να χαρακτηρίσουμε την πυρηνική κοινωνική φαντασιακή σημασία του καπιταλισμού ως ώθηση προς την απεριόριστη επέκταση της «ορθολογικής κυριάρχησης».
Αυτή η απεριόριστη επέκταση της ορθολογικής κυριάρχησης συμβαδίζει με πολλές άλλες κοινωνικοϊστορικές μεταβολές και ενσαρκώνεται σ’αυτές. Δεν θέλω να μιλήσω για τις συνέπειες του καπιταλισμού, θα μιλήσω όμως για παράγοντες, των οποίων η παρουσία υπήρξε ουσιαστική συνθήκη της ανάδυσης και της εξέλιξής του :
• Η τεράστια επιτάχυνση των τεχνολογικών αλλαγών, που αποτελεί καινούργιο ιστορικό φαινόμενο (διαπίστωση κοινότοπη, που πρέπει όμως να υπογραμμισθεί). Αυτή η επιτάχυνση φέρεται από την εκκόλαψη των επιστημών που αρχίζει ήδη πριν από την «Αναγέννηση», και που εντείνεται σε τεράστιο βαθμό παράλληλα με αυτήν. Μετασχηματίζεται κατά την πρόσφατη περίοδο στο αυτόνομο κίνημα της τεχνοεπιστήμης. Πρέπει να υπογραμμισθεί ότι ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της εξέλιξης αυτής της τεχνικής είναι ο κύριος προσανατολισμός της προς τον περιορισμό, και εν συνεχεία προς την εξαφάνιση του ανθρώπινου ρόλου στην παραγωγή. Αυτό είναι κατανοητό, δεδομένου ότι ο άνθρωπος είναι το στοιχείο που πιο δύσκολα τιθασσεύεται - το ίδιο όμως το γεγονός αυτό οδηγεί συγχρόνως σε ανορθολογικότητες άλλου τύπου (π.χ. οι βλάβες των τεχνικών συστημάτων μπορούν να επιφέρουν καταστροφικές συνέπειες) .
• Η γέννηση και η σταθεροποίηση του νεώτερου Κράτους. Η εξέλιξη του καπιταλισμού στη Δυτική Ευρώπη συνοδεύεται από τη δημιουργία του απολυταρχικού Κράτους, η οποία τον τροφοδοτεί και τον διευκολύνει από πολλές απόψεις. Συγχρόνως, αυτό το συγκεντρωτικό Κράτος γραφειοκρατικοποιείται, δηλαδή μια «εύτακτη» γραφειοκρατική ιεραρχία υποκαθιστά την συγκεχυμένη κατάσταση μιας φεουδαρχίας λίγο ως πολύ χαώδους. Η γραφειοκρατικοποίηση αυτή του Κράτους και του στρατού θα προσφέρει ένα μοντέλο οργάνωσης της εν τη γενέσει της ευρισκομένης καπιταλιστικής επιχείρησης.
• Στις σημαντικότερες περιπτώσεις (Αγγλία, Γαλλία, Ολλανδία κ.λπ), η γένεση το νεώτερου Κράτους βαίνει παράλληλα με τον σχηματισμό των νέων Εθνών. Διαμορφώνεται έτσι μια εθνική σφαίρα, η οποία, τόσο από άποψη οικονομική (προστατευόμενες εθνικές και αποικιακές αγορές, κρατικές παραγγελίες), όσο κι από άποψη νομική (ενοποίηση των κανόνων και των δικαιοδοσιών), είναι ουσιαστική για την πρώτη φάση της εξέλιξης του καπιταλισμού.
• Μια πολύ σημαντική ανθρωπολογική μεταλλαγή σημειώνεται πλέον. Το οικονομικό κίνητρο, θέλοντας και μη, τείνει να υποκαταστήσει όλα τα άλλα. Το ανθρώπινο ον καταντάει, homo economicus, δηλαδή homo computans. Η χρονική διάρκεια απορροφάται μέσα στον μετρήσιμο και επιβαλλόμενο σε όλους χρόνο. Ο τύπος του κερδοσκόπου επιχειρηματία, παίρνει κεντρική θέση. Τα διάφορα επαγγέλματα κατά το μάλλον ή ήττον διαποτίζονται από την νοοτροπία του υπολογισμού και του κέρδους. Συγχρόνως, γεννάται και αναπτύσσεται μια εργατική ψυχοκοινωνιολογία χαρακτηριζόμενη από την αλληλεγγύη, αλλά και από την αντίθεση προς την καθεστηκυία τάξη και την αμφισβήτησή της, η οποία και θα αντιταχθεί επί δύο περίπου αιώνες στην κρατούσα νοοτροπία και θα προσδιορίσει την κοινωνική σύγκρουση.
• Ο καπιταλισμός, ακριβώς και κυρίως, γεννάται και αναπτύσσεται σε μια κοινωνία, όπου η σύγκρουση είναι ήδη απ’ την αρχή παρούσα - παρούσα επίσης είναι, και ειδικότερα, η αμφισβήτηση της καθεστηκυίας τάξεως. Ενώ εκδηλώνεται στην αρχή ως κίνημα της πρωτοαστικής τάξεως με στόχο την ανεξαρτησία των αστικών κοινοτήτων, η αμφισβήτηση αυτή τελικά θα βρει την έκφρασή της μέσα στις κρατούσες συνθήκες της Δυτικής Ευρώπης, στην πρόσληψη του κινήματος της αρχαιότητος προς την αυτονομία, και θα αναπτυχθεί μέσα από τις μορφές του δημοκρατικού και εργατικού κινήματος. Η εξέλιξη του καπιταλισμού, έπειτα από ένα αρχικό στάδιο , είναι ακατανόητη χωρίς αυτήν την αποφασιστικής σημασίας εσωτερική αμφισβήτηση, η οποία απετέλεσε συνθήκη της εξέλιξής του...
* Το βιβλίο κυκλοφόρησε σε εκδόσεις Ύψιλον και σε μετάφραση των Κώστα Σπαντιδάκη και Ζωής Χριστοφίδου-Καστοριάδη
