Η τέχνη και το θάρρος να γράψει κανείς την αλήθεια (του Bertolt Brecht)

Σε καταστάσεις, όπως αυτές που ζούμε τα τελευταία χρόνια (και όχι μόνο), όταν τα γνωστά ΜΜΕ μάς πλημμυρίζουν με κατευθυνόμενες ειδήσεις και κρίσεις, πόσο χρήσιμο φαίνεται να μπορούμε να γυρίσουμε στο παρελθόν και να διαβάσουμε σκέψεις πνευματικών ανθρώπων, που όμως μπορούν να μας διδάξουν πολλά ακόμα και σήμερα.
Διάλεξα κάποια τμήματα από ομιλία που είχε εκφωνήσει το 1935 στο Παρίσι ο (αυτοεξόριστος και καταζητούμενος τότε από τους ναζί) Bertolt Brecht , κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου για την Υπεράσπιση της Κουλτούρας. Προσέξτε τη χρονολογία! Στη Γερμανία καγκελάριος είναι πλέον ο Χίτλερ και ο φασισμός φουντώνει.
Και ο Brecht κραδαίνει ως όπλο ενάντια στο φασισμό την αλήθεια!
Διαβάζοντας τα παρακάτω αποσπάσματα, μπορούμε εύκολα να τα προσαρμόσουμε σε καταστάσεις που βιώνουμε σήμερα στη χώρα μας, αλλά και να πάρουμε μαθήματα για την αντιμετώπισή τους. 

Όποιος σήμερα θέλει να πολεμήσει την ψευτιά και την αμάθεια και να γράφει την αλήθεια πρέπει να ξεπεράσει το λιγότερο πέντε δυσκολίες. 

Πρέπει να έχει το θάρρος να γράφει την αλήθεια παρόλο που παντού την καταπνίγουν,

την εξυπνάδα να την αναγνωρίσει παρόλο που τη σκεπάζουν παντού, 

την τέχνη να την κάνει ευκολομεταχείριστη σαν όπλο,
την κρίση να διαλέξει εκείνους που στα χέρια τους η αλήθεια θ ’αποκτήσει δύναμη 

την πονηριά να τη διαδώσει ανάμεσά τους. 

Φαίνεται αυτονόητο πως αυτός που γράφει πρέπει να γράφει την αλήθεια, µε την έννοια δηλαδή πως δεν πρέπει να την καταπνίγει ή να την αποσιωπά και πως δεν πρέπει να γράφει τίποτα που δεν είναι αληθινό. Δεν πρέπει να σκύβει στους ισχυρούς, δεν πρέπει να εξαπατά τους αδύναµους. Είναι φυσικά πολύ δύσκολο να µη σκύβεις στους ισχυρούς, και είναι πολύ κερδοφόρο να εξαπατάς τους αδύναµους. Το να µην αρέσεις στους πλούσιους σηµαίνει να παραιτείσαι απ’ τον πλούτο. Το να παραιτείσαι από την πληρωµή για καµωµένη δουλειά πάει να πει, σε ορισµένες συνθήκες, να θυσιάζεις τη δουλειά, και το να αποδιώχνεις τη φήµη ανάµεσα στους ισχυρούς σηµαίνει συχνά ν’ αποδιώχνεις κάθε φήµη. Όλα αυτά απαιτούν θάρρος. Οι καιροί της πιο σκληρής καταπίεσης είναι τις πιο πολλές φορές καιροί όπου γίνεται πολύς λόγος για µεγάλα και υψηλά πράγµατα. Χρειάζεται θάρρος για να µιλάς σε τέτοιους καιρούς για πράγµατα τόσο χαµηλά και τόσο φτηνά, όπως το φαγητό και το σπίτι του εργαζόµενου, µέσα σε µια βοή από ξεφωνητά ότι το βασικό είναι το πνεύµα της θυσίας. Όταν φορτώνουν τους αγρότες µε τιµές, χρειάζεται θάρρος να µιλάς για µηχανήµατα και φτηνές ζωοτροφές που θα ευκόλυναν την τιµηµένη δουλειά. Όταν απ’ όλους τους ραδιοσταθµούς ουρλιάζουν πως ο άνθρωπος χωρίς γνώση και µάθηση είναι καλύτερος από το µορφωµένο, θέλει τότε θάρρος να ρωτήσεις: καλύτερος για ποιόν; Όταν γίνεται λόγος για τέλειες και ατελείς φυλές, χρειάζεται θάρρος να ρωτήσεις αν ή πείνα κι η αµάθεια κι ο πόλεµος δεν φέρνουν βαριές παραµορφώσεις... 

Μια κι είναι δύσκολο να γράψει κανείς την αλήθεια. αφού την καταπνίγουν παντού, στους πιο πολλούς φαίνεται ζήτηµα πεποιθήσεων µονάχα το αν θα γραφτεί ή όχι. Πιστεύουν πως το µόνο που χρειάζεται είναι το κουράγιο. Ξεχνούν τη δεύτερη δυσκολία το να βρεθεί η αλήθεια. Γιατί µε κανένα τρόπο δεν είναι εύκολο να τη βρει κανείς. Πρώτα - πρώτα είναι κιόλας δύσκολο να βρει κανείς ποια αλήθεια αξίζει να ειπωθεί.

Για όλους όσους γράφουν σε αυτούς τους καιρούς των περιπλοκών και των µεγάλων αλλαγών χρειάζεται γνώση της µατεριαλιστικής διαλεκτικής, της οικονοµίας και της ιστορίας. Μπορεί να την αποκτήσει κανείς από τα βιβλία ή µε ζωντανή διδασκαλία, φτάνει, να µη λείπει η απαραίτητη επιµέλεια... 

Η αλήθεια πρέπει να λέγεται για χάρη των πρακτικών της συνεπειών. Σαν παράδειγμα αλήθειας µε σωστή πραχτική συνέπεια μπορεί να µας χρησιμέψει η πλατιά διαδεδομένη άποψη πως σε ορισμένες χώρες επικρατούν άσχημες συνθήκες, που αιτία τους έχουν τη βαρβαρότητα. Σύμφωνα µ’ αυτή την άποψη ο φασισμός είναι ένα κύμα βαρβαρότητας που ξέσπασε σε μερικές χώρες µε τη δύναμη στοιχείου της Φύσης .

Σύμφωνα µ’ αυτή την άποψη ο φασισμός είναι μία καινούργια, τρίτη δύναμη που στέκεται δίπλα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό (και πάνω απ’ αυτούς)· όχι μονάχα το σοσιαλιστικό κίνημα, αλλά κι ο καπιταλισμός θα μπορούσε, και µετά τη γένεση του κινήματος αυτού να συνεχίσει να υπάρχει και χωρίς το φασισμό.

Η παραπάνω άποψη είναι βέβαια φασιστική, αποτελεί υποχώρηση μπροστά στο φασισμό. Ο φασισμός είναι µια ιστορική φάση όπου µπήκε τώρα ο καπιταλισμός, κι έτσι είναι κάτι το καινούργιο και παλιό µαζί. Ο καπιταλισμός στις φασιστικές χώρες υπάρχει πια µονάχα σαν φασισμός κι ο φασισμός δε µπορεί να πολεµηθεί παρά σαν καπιταλισμός στην πιο ωμή και καταπιεστική του μορφή, σαν ο πιο θρασύς κι ο πιο δόλιος καπιταλισμός.

Πως λοιπόν τώρα να πει κάποιος αντίπαλος του φασισμού την αλήθεια για το φασισμό όταν δε θέλει να πει τίποτα για τον καπιταλισμό, που τον προκαλεί; Πως να έχει η αλήθεια αυτή πρακτική σημασία;

Αυτοί που είναι αντίπαλοι του φασισμού χωρίς να είναι αντίπαλοι του καπιταλισμού, αυτοί που παραπονιούνται για τη βαρβαρότητα που αιτία τάχα έχει τη βαρβαρότητα την ίδια, µοιάζουν µ’ ανθρώπους που θέλουν το µερτικό τους από το αρνί, χωρίς όµως να σφαχτεί το αρνί. Θέλουν να φάνε το κρέας, να µη δουν όµως τα αίµατα. Αυτοί θα ικανοποιηθούν αν ο χασάπης πλύνει τα χέρια του, προτού φέρει το κρέας στο τραπέζι. Δεν είναι κατά των σχέσεων ιδιοκτησίας, που προκαλούν τη βαρβαρότητα, παρά µονάχα κατά της βαρβαρότητας, υψώνουν τη φωνή εναντίον της, κι αυτό το κάνουν από χώρες όπου κυριαρχούν οι ίδιες σχέσεις ιδιοκτησίας, όπου όµως οι χασάπηδες πλένουν ακόµα τα χέρια τους προτού φέρουν το κρέας στο τραπέζι.

Οι φωνακλάδικες διαμαρτυρίες κατά των βάρβαρων µέτρων µπορεί να είναι αποτελεσματικές για λίγο καιρό, όσο δηλαδή οι ακροατές τους πιστεύουν πως στη δικιά τους χώρα δε θα ήταν ποτέ δυνατό να παρθούν τέτοια µέτρα. Ορισµένες χώρες είναι σε θέση να κρατήσουν τις σχέσεις ιδιοκτησίας τους µε λιγότερο βίαια για την ώρα µέσα απ’όσο άλλες. Εκεί η δημοκρατία προσφέρει ακόμα τις υπηρεσίες για τις οποίες άλλες χώρες αναγκάζονται να καταφύγουν στη βία, δηλαδή την εξασφάλιση της ιδιοκτησίας στα µέσα παραγωγής. Το µονοπώλιο στα εργοστάσια, στα ορυχεία, στα τσιφλίκια δημιουργεί πάντα βάρβαρες καταστάσεις· σε αυτές τις χώρες είναι όμως λιγότερο ορατές. Η βαρβαρότητα γίνεται ορατή από τη στιγμή που το µονοπώλιο δε µπορεί πια να προστατευτεί παρά µονάχα µε την ανοιχτή βία.

Μερικές χώρες, που δεν βρίσκουν ακόμα αναγκαίο να παρατήσουν για χάρη των βάρβαρων µονοπωλίων, έστω και τις τυπικές εγγυήσεις του κράτους δικαίου όπως και απολαύσεις σαν την τέχνη, τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία, ακούνε µε ιδιαίτερη ευχαρίστηση τους φιλοξενούµενους τους να κατηγορούν την πατρίδα τους για την εγκατάλειψη τέτοιων αγαθών, µια κι ελπίζουν έτσι να βρουν πλεονεκτήµατα για τους πολέµους που περιµένουν...

Ο φασισµός δεν είναι καµία φυσική καταστροφή που εξήγηση της να έχει τη «φύση» του ανθρώπου. Αλλά και στις φυσικές ακόµα καταστροφές υπάρχουν τρόποι παρουσίασης αντάξιοι του ανθρώπου· είναι αυτοί που κάνουν έκκληση στην αγωνιστική του δύναµη.

Μετά από ένα µεγάλο σεισµό που κατάστρεψε τη Γιοκοχάµα, έβλεπε κανείς σε πολλά αµερικάνικα περιοδικά φωτογραφίες εκτάσεων µε ερείπια. Από κάτω έγραφε: «Steel stood» (το ατσάλι κράτησε).

Και πραγµατικά, αυτός που στην πρώτη µατιά είχε δει µονάχα συντρίµµια, έβλεπε τώρα, µε οξυµένη την προσοχή από αυτά τα λόγια, πως µερικά µεγάλα κτίρια είχαν σταθεί. Απ’ όλες τις περιγραφές ενός σεισµού, ασύγκριτα οι πιο σηµαντικές είναι των µηχανικών, που υπολογίζουν τους κραδασµούς του εδάφους, τις ωθήσεις, τη θερµότητα που αναπτύσσεται και τα παρόµοια, και που οδηγούν µ’ αυτό τον τρόπο σε κατασκευές που αντιστέκονται στο σεισµό. Όποιος θέλει να περιγράψει το φασισμό και τον πόλεµο, τις µεγάλες καταστροφές που δεν είναι φυσικές καταστροφές πρέπει να πει µια πρακτική αλήθεια. Πρέπει να δείξει πως πρόκειται για καταστροφές, που τις ετοιµάζουν ενάντια στις τεράστιες ανθρώπινες µάζες των εργαζοµένων χωρίς δικά τους µέσα παραγωγής, οι ιδιοκτήτες ακριβώς αυτών των µέσων παραγωγής.

Αν θέλει κανείς να γράψει µε επιτυχία την αλήθεια για τις κακές συνθήκες πρέπει να τη γράψει έτσι που να διακρίνονται οι, όχι αναπόφευκτες, αιτίες τους. Κι όταν πια φανούν τα - όχι αναπόφευκτα - αίτια, µπορούν πια να πολεµηθούν οι κακές συνθήκες...

Την αλήθεια για τις κακές συνθήκες πρέπει να τη λέµε σ’ εκείνους που τις αντιµετωπίζουν στη χειρότερη τους όψη κι από’ αυτούς πρέπει να τις πληροφορούµαστε. Δεν πρέπει να µιλάει κανείς µονάχα σε’ ανθρώπους ορισµένων πεποιθήσεων, παρά σε’ εκείνους που θα τους ταίριαζαν αυτές οι πεποιθήσεις εξαιτίας της κατάστασης τους...

Γι’αυτούς που γράφουν έχει σηµασία να πετύχουν το σωστό τόνο της αλήθειας. Τις πιο πολλές φορές ακούει κανείς ένα πολύ µαλακό, πονεµένο τόνο, φωνή ανθρώπων που δε µπορούν να βλάψουν ούτε µύγα. Όποιος ακούει αυτόν τον τόνο και ζει µέσα στην εξαθλίωση βουλιάζει ακόµα βαθύτερα µέσα σ’αυτήν. Έτσι µιλάνε οι άνθρωποι που δεν είναι ίσως εχθροί, ποτέ όµως και συναγωνιστές. Η αλήθεια είναι κάτι το µαχητικό, πολεµάει όχι άπλα και µόνο την ψευτιά, άλλα και ορισµένους ανθρώπους, που τη διαδίνουν...

Για να συνεχίσει σε µια εποχή σαν τη δική µας να είναι δυνατή η καταπίεση, που υπηρετεί την εκµετάλλευση της µιας (της µεγαλύτερης) µερίδας του πληθυσµού από την (µικρότερη) άλλη µερίδα, χρειάζεται µια πέρα για πέρα συγκεκριµένη βασική στάση του πληθυσµού, που πρέπει να απλώνεται σ’ όλα τα πεδία...

Όλα εξαρτώνται από το αν διδάσκεται ο σωστός τρόπος σκέψης, ένας τρόπος σκέψης που να ρωτάει όλα τα πράγµατα κι όλες τις διαδικασίες για την προσωρινή τους και τη µεταλλάξιµη πλευρά. Οι εξουσιαστές έχουν ισχυρή αποστροφή στις µεγάλες αλλαγές, θα ‘θελαν όλα να µείνουν όπως είναι, τουλάχιστο για χίλια χρόνια. Οι κυβερνήσεις που οδηγούν τις µάζες των ανθρώπων στην εξαθλίωση πρέπει ν’ αποφύγουν το να σκέφτονται οι εξαθλιωµένοι την κυβέρνηση. Μιλάνε πολύ για µοίρα (ή για κρίση-Σημ.Πυθ.Σάμ.). Αυτή, κι όχι οι ίδιοι, φταίει τάχα για την ανέχεια...

Η µεγάλη αλήθεια της εποχής µας (που δεν υπηρετεί κανείς µε το να τη βρει µονάχα, που όµως χωρίς αυτή καµιά άλλη σηµαντική αλήθεια δε µπορεί να βρεθεί) είναι ότι η ήπειρος µας βουλιάζει στη βαρβαρότητα επειδή προσπαθούν να διατηρήσουν µε τη βία τις σχέσεις ιδιοκτησίας στα µέσα παραγωγής (ή τη διάσωση των ευρωπαϊκών τραπεζών - Σημ.Πυθ.Σάμ.). Τι ωφελεί να γράψει κανείς κάτι θαρραλέο απ’ όπου να βγαίνει πως η κατάσταση που βρισκόµαστε είναι βάρβαρη (που είναι αλήθεια) αν δε φαίνεται ξεκάθαρα για ποιο λόγο φτάσαµε σ’'αυτή την κατάσταση;

Κι όλες τις δυσκολίες πρέπει να τις ξεπερνάµε, γιατί δεν µπορούµε να ερευνάµε την αλήθεια για τις βάρβαρες συνθήκες χωρίς να σκεφτόµαστε εκείνους που υποφέρουν κάτω απ’ αυτές, και καθώς, διώχνοντας κάθε πειρασµό δειλίας, γυρεύουµε τις αληθινές αιτίες µε τη σκέψη µας στραµµένη σε εκείνους που είναι πρόθυµοι να χρησιµοποιήσουν τις γνώσεις τους, πρέπει ταυτόχρονα να σκεφτόµαστε και το πως θα τους δώσουµε την αλήθεια µε τρόπο που να είναι στα χέρια τους όπλο, και µε τόση πονηριά που η µετάδοση αυτή να µη µπορεί ν’ ανακαλυφτεί και να εµποδιστεί από τον εχθρό.