Το θέμα της δικαιοσύνης, του ορισμού της, των ορίων της και του ρόλου που διαδραματίζει στην ισορροπία της φύσης, έχει απασχολήσει πολλούς φιλοσόφους κατά το παρελθόν. Σε πολλά έργα του Πλάτωνα γίνεται εμφανής η αναζήτηση των απαντήσεων στο ερώτημα «πόση αξία έχει η προσπάθεια ενός ανθρώπου να διάγει μια ζωή δίκαιη;» Οι θρησκείες έχουν δώσει τις απαντήσεις τους σε αυτό το ερώτημα. Αιώνια ευτυχία για τον δίκαιο και αιώνια τιμωρία για τον άδικο. Τόσο απλά! Όμως ο φιλοσοφών νους μπορεί να ικανοποιηθεί με μια τέτοια απάντηση;
Σε αυτό το θέμα ό Πλάτωνας κάνει τις δικές του σκέψεις και αναζητήσεις προσπαθώντας να δώσει τις δικές του απαντήσεις, που σε πολλές περιπτώσεις μοιάζουν ως συνένωση των πιστεύω γνωστών μας θρησκειών, αρκετές από τις οποίες δεν είχαν εμφανιστεί στην εποχή του.
Η Συμπαντική Αρμονία, ο παγκόσμιος νόμος δηλαδή που επιβάλλει την τάξη και την αρμονία στο σύμπαν, με τη βοήθεια επιμέρους νόμων, ανάλογα με τα είδη οντοτήτων που αφορά, μπορεί να δώσει ολοκληρωτική απάντηση; Ποιος είναι ο δρόμος που πρέπει να ακολουθήσει ο καθένας μας ατομικά, ώστε να μπορεί να υποστηρίξει ότι υπήρξε δίκαιος; Και αν αυτό επιτευχθεί, μπορεί να θεωρήσει αυτός ο κάποιος ότι έφτασε στην τελειότητα;
Πολλά τα ερωτήματα, και αφού αναφερθήκαμε νωρίτερα στον Πλάτωνα, ας δούμε πως αντιμετωπίζει αυτές τις «ανησυχίες» στα έργα του.
Για τον Κοσμικό Νόμο γράφει ο Πλάτωνας στο Φίληβο:
«Άραγε, όλα τα υπάρχοντα και αυτό το οποίον ονομάζεται σύμπαν, πρέπει να δεχτούμε ότι το διοικεί με τάξη η άλογος και τυφλή δύναμη και η τύχη, ή αντίθετα, καθώς έλεγαν οι προγενέστεροί μας, κάποιος νους και θαυμάσια φρόνηση;»
Επίσης στο Γοργία γράφει:
«Λένε οι σοφοί, ότι τον ουρανό, τη γη, τους θεούς και τους ανθρώπους ενώνουν η επικοινωνία, η φιλία, η κοσμιότητα, η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη, και εξαιτίας όλων αυτών, τον ονομάζουν κόσμο, φίλε μου, και όχι αταξία ούτε ακολασία. Μου φαίνεσαι, όμως, ότι δεν προσέχεις αυτά, παρόλο που είσαι σοφός, αλλά σου διαφεύγει ότι η γεωμετρική ισότητα έχει μεγάλη δύναμη και στους θεούς και στους ανθρώπους. Αν εσύ πιστεύεις ότι πρέπει να ασκούμε την πλεονεξία, όντως παραμελείς τη γεωμετρία. Ας είναι… ή πρέπει να ελεγχθεί από εμάς αυτός ο λόγος, ότι οι ευτυχισμένοι δεν είναι ευτυχισμένοι με την απόκτηση της δικαιοσύνης και της σωφροσύνης, και οι κακοί με την απόκτηση της κακίας, ή, αν αυτός ο λόγος είναι αληθινός, πρέπει να εξετάσουμε ποιες είναι οι συνέπειες».
Η Συμπαντική Αρμονία, ο παγκόσμιος νόμος δηλαδή που επιβάλλει την τάξη και την αρμονία στο σύμπαν, με τη βοήθεια επιμέρους νόμων, ανάλογα με τα είδη οντοτήτων που αφορά, μπορεί να δώσει ολοκληρωτική απάντηση; Ποιος είναι ο δρόμος που πρέπει να ακολουθήσει ο καθένας μας ατομικά, ώστε να μπορεί να υποστηρίξει ότι υπήρξε δίκαιος; Και αν αυτό επιτευχθεί, μπορεί να θεωρήσει αυτός ο κάποιος ότι έφτασε στην τελειότητα;
Πολλά τα ερωτήματα, και αφού αναφερθήκαμε νωρίτερα στον Πλάτωνα, ας δούμε πως αντιμετωπίζει αυτές τις «ανησυχίες» στα έργα του.
Για τον Κοσμικό Νόμο γράφει ο Πλάτωνας στο Φίληβο:
«Άραγε, όλα τα υπάρχοντα και αυτό το οποίον ονομάζεται σύμπαν, πρέπει να δεχτούμε ότι το διοικεί με τάξη η άλογος και τυφλή δύναμη και η τύχη, ή αντίθετα, καθώς έλεγαν οι προγενέστεροί μας, κάποιος νους και θαυμάσια φρόνηση;»
Επίσης στο Γοργία γράφει:
«Λένε οι σοφοί, ότι τον ουρανό, τη γη, τους θεούς και τους ανθρώπους ενώνουν η επικοινωνία, η φιλία, η κοσμιότητα, η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη, και εξαιτίας όλων αυτών, τον ονομάζουν κόσμο, φίλε μου, και όχι αταξία ούτε ακολασία. Μου φαίνεσαι, όμως, ότι δεν προσέχεις αυτά, παρόλο που είσαι σοφός, αλλά σου διαφεύγει ότι η γεωμετρική ισότητα έχει μεγάλη δύναμη και στους θεούς και στους ανθρώπους. Αν εσύ πιστεύεις ότι πρέπει να ασκούμε την πλεονεξία, όντως παραμελείς τη γεωμετρία. Ας είναι… ή πρέπει να ελεγχθεί από εμάς αυτός ο λόγος, ότι οι ευτυχισμένοι δεν είναι ευτυχισμένοι με την απόκτηση της δικαιοσύνης και της σωφροσύνης, και οι κακοί με την απόκτηση της κακίας, ή, αν αυτός ο λόγος είναι αληθινός, πρέπει να εξετάσουμε ποιες είναι οι συνέπειες».
Μια γλωσσολογική κυρίως προσέγγιση της δικαιοσύνης επιχειρεί στον Κρατύλο:
"Όσον αφορά στη «δικαιοσύνη», αυτό το όνομα -είναι εύκολο να το βρει κανείς- δόθηκε διά την του «δικαίου σύνεσιν» Σ' αυτό καθαυτό όμως το "δίκαιον" είναι δύσκολο να κατανοήσουμε πώς δόθηκε το όνομα αυτό. Και σε κάποια σημεία βέβαια φαίνεται ότι οι περισσότεροι συμφωνούν, σε άλλα όμως διαφωνούν.
Δηλαδή, όσοι μεν παραδέχονται ότι το Σύμπαν βρίσκεται σε διαρκή κίνηση, θεωρούν ότι το μεγαλύτερο μέρος του δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να προχωρά, και ενώ κάνει αυτό, κάτι το διαπερνάει, και δι' αυτού γίνονται όλα όσα γίνονται, είναι δε αυτό το κάτι ταχύτατο και λεπτότατο. Διότι διαφορετικά δεν θα ήταν δυνατόν να το διαπερνάει, εάν δεν ήταν λεπτότατο, ώστε τίποτε να μην το εμποδίζει, και ταχύτατο τόσον, ώστε συγκριτικά μ' αυτό, όλα τα άλλα να φαίνονται ότι είναι ακίνητα.
Επειδή λοιπόν διευθετεί όλα τα άλλα διερχόμενο δια μέσου αυτών, ως «διαϊόν» (=διερχόμενον), σωστά ονομάστηκε με αυτό το όνομα: "δίκαιον", αφού χάριν ευφωνίας προστέθηκε και το κάπα. Μέχρις αυτού λοιπόν του σημείου, όπως τώρα δα λέγαμε, συμφωνούν οι περισσότεροι, ότι έτσι προέκυψε το δίκαιον.
Εγώ όμως, επειδή είμαι απαιτητικός ως προς αυτό, ζήτησα μυστικά λεπτομερείς πληροφορίες για όλα αυτά και έμαθα ότι αυτό το δίκαιον είναι και το αίτιον -διότι αίτιον είναι αυτό εξ αιτίας του οποίου γίνεται κάτι- και μου είπε κάποιος, ότι γι' αυτόν το λόγο σωστά το ονομάζουμε όπως το ονομάζουμε. Όταν όμως, αφού τα άκουσα αυτά, τον ρώτησα πάλι, ήρεμα βέβαια: «- Λοιπόν τι είναι τελικά δίκαιον, φίλε μου, εάν αυτό είναι σωστό έτσι όπως μου το είπες;» θεώρησε τότε ότι πλέον υπερβαίνω τα όρια ρωτώντας περισσότερα απ' όσα πρέπει, λέγοντάς μου ότι αρκετές πληροφορίας έλαβα και μετά οι άλλοι, προσπαθώντας να ικανοποιήσουν την απορία μου, άρχισαν να λένε ο καθένας την άποψή του, διαφωνώντας τελικά και μεταξύ τους.
Διότι, ενώ ο ένας λέγει ότι δίκαιον είναι ο ήλιος, εφόσον μόνον αυτός διευθύνει τα όντα, διαπερνώντας τα και θερμαίνοντάς τα, όταν εγώ μεταφέρω με χαρά αυτή την άποψη, σαν να έχω μάθει κάτι σωστό, ο άλλος που την ακούει με ρωτάει αν έχω τη γνώμη ότι δεν υπάρχει καθόλου δίκαιο μεταξύ των ανθρώπων, όταν κατά τη νύκτα δύει ο ήλιος.
Όταν λοιπόν εγώ, μετά απ’ αυτό, με επιμονή τον ρωτάω, ποια γνώμη έχει εκείνος γι' αυτό το θέμα, μου απαντάει ότι το πυρ είναι το δίκαιον, αλλά δεν είναι εύκολο, λέει, να το καταλάβουμε αυτό.
Άλλος δε πάλι ισχυρίζεται ότι το δίκαιον είναι αυτό που λέει ο Αναξαγόρας, δηλαδή ότι ο νους είναι το δίκαιον. Διότι, λέει, αυτός είναι απόλυτος άρχων του Σύμπαντος. Διότι, λέει, αυτός είναι κυρίαρχος, αφού χωρίς να αναμιχθεί με κανένα πράγμα, τα τακτοποιεί όλα διεισδύοντας μέσα στην ουσία των πάντων.
Τότε πλέον εγώ, φίλε μου, μένω με πολύ μεγαλύτερη απορία, παρά πριν επιχειρήσω να μάθω τι τέλος πάντων είναι το δίκαιον.
Τέλος πάντων, όσον δι' αυτό που εξετάζαμε, φαίνεται ότι για όλους αυτούς τους λόγους έχει δοθεί στο δίκαιο αυτό το όνομα."
Τα παραπάνω αποσπάσματα από έργα του Πλάτωνα, παρατέθηκαν, ώστε να απεικονιστούν διάφορες εκδοχές της έννοιας του δικαίου, όπως προσπαθεί να την κατανοήσει και ο ίδιος ο μεγάλος φιλόσοφος.
Και η έννοια αυτή τελικά δεν απέχει πολύ από τον Κοσμικό Νου των εσωτεριστών, σύμφωνα με τους οποίους σε αυτόν τον Νου καταγράφονται όσα συμβαίνουν μέσα μας και γύρω μας.
"Όσον αφορά στη «δικαιοσύνη», αυτό το όνομα -είναι εύκολο να το βρει κανείς- δόθηκε διά την του «δικαίου σύνεσιν» Σ' αυτό καθαυτό όμως το "δίκαιον" είναι δύσκολο να κατανοήσουμε πώς δόθηκε το όνομα αυτό. Και σε κάποια σημεία βέβαια φαίνεται ότι οι περισσότεροι συμφωνούν, σε άλλα όμως διαφωνούν.
Δηλαδή, όσοι μεν παραδέχονται ότι το Σύμπαν βρίσκεται σε διαρκή κίνηση, θεωρούν ότι το μεγαλύτερο μέρος του δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να προχωρά, και ενώ κάνει αυτό, κάτι το διαπερνάει, και δι' αυτού γίνονται όλα όσα γίνονται, είναι δε αυτό το κάτι ταχύτατο και λεπτότατο. Διότι διαφορετικά δεν θα ήταν δυνατόν να το διαπερνάει, εάν δεν ήταν λεπτότατο, ώστε τίποτε να μην το εμποδίζει, και ταχύτατο τόσον, ώστε συγκριτικά μ' αυτό, όλα τα άλλα να φαίνονται ότι είναι ακίνητα.
Επειδή λοιπόν διευθετεί όλα τα άλλα διερχόμενο δια μέσου αυτών, ως «διαϊόν» (=διερχόμενον), σωστά ονομάστηκε με αυτό το όνομα: "δίκαιον", αφού χάριν ευφωνίας προστέθηκε και το κάπα. Μέχρις αυτού λοιπόν του σημείου, όπως τώρα δα λέγαμε, συμφωνούν οι περισσότεροι, ότι έτσι προέκυψε το δίκαιον.
Εγώ όμως, επειδή είμαι απαιτητικός ως προς αυτό, ζήτησα μυστικά λεπτομερείς πληροφορίες για όλα αυτά και έμαθα ότι αυτό το δίκαιον είναι και το αίτιον -διότι αίτιον είναι αυτό εξ αιτίας του οποίου γίνεται κάτι- και μου είπε κάποιος, ότι γι' αυτόν το λόγο σωστά το ονομάζουμε όπως το ονομάζουμε. Όταν όμως, αφού τα άκουσα αυτά, τον ρώτησα πάλι, ήρεμα βέβαια: «- Λοιπόν τι είναι τελικά δίκαιον, φίλε μου, εάν αυτό είναι σωστό έτσι όπως μου το είπες;» θεώρησε τότε ότι πλέον υπερβαίνω τα όρια ρωτώντας περισσότερα απ' όσα πρέπει, λέγοντάς μου ότι αρκετές πληροφορίας έλαβα και μετά οι άλλοι, προσπαθώντας να ικανοποιήσουν την απορία μου, άρχισαν να λένε ο καθένας την άποψή του, διαφωνώντας τελικά και μεταξύ τους.
Διότι, ενώ ο ένας λέγει ότι δίκαιον είναι ο ήλιος, εφόσον μόνον αυτός διευθύνει τα όντα, διαπερνώντας τα και θερμαίνοντάς τα, όταν εγώ μεταφέρω με χαρά αυτή την άποψη, σαν να έχω μάθει κάτι σωστό, ο άλλος που την ακούει με ρωτάει αν έχω τη γνώμη ότι δεν υπάρχει καθόλου δίκαιο μεταξύ των ανθρώπων, όταν κατά τη νύκτα δύει ο ήλιος.
Όταν λοιπόν εγώ, μετά απ’ αυτό, με επιμονή τον ρωτάω, ποια γνώμη έχει εκείνος γι' αυτό το θέμα, μου απαντάει ότι το πυρ είναι το δίκαιον, αλλά δεν είναι εύκολο, λέει, να το καταλάβουμε αυτό.
Άλλος δε πάλι ισχυρίζεται ότι το δίκαιον είναι αυτό που λέει ο Αναξαγόρας, δηλαδή ότι ο νους είναι το δίκαιον. Διότι, λέει, αυτός είναι απόλυτος άρχων του Σύμπαντος. Διότι, λέει, αυτός είναι κυρίαρχος, αφού χωρίς να αναμιχθεί με κανένα πράγμα, τα τακτοποιεί όλα διεισδύοντας μέσα στην ουσία των πάντων.
Τότε πλέον εγώ, φίλε μου, μένω με πολύ μεγαλύτερη απορία, παρά πριν επιχειρήσω να μάθω τι τέλος πάντων είναι το δίκαιον.
Τέλος πάντων, όσον δι' αυτό που εξετάζαμε, φαίνεται ότι για όλους αυτούς τους λόγους έχει δοθεί στο δίκαιο αυτό το όνομα."
Τα παραπάνω αποσπάσματα από έργα του Πλάτωνα, παρατέθηκαν, ώστε να απεικονιστούν διάφορες εκδοχές της έννοιας του δικαίου, όπως προσπαθεί να την κατανοήσει και ο ίδιος ο μεγάλος φιλόσοφος.
Και η έννοια αυτή τελικά δεν απέχει πολύ από τον Κοσμικό Νου των εσωτεριστών, σύμφωνα με τους οποίους σε αυτόν τον Νου καταγράφονται όσα συμβαίνουν μέσα μας και γύρω μας.
