Η μαιευτική του Σωκράτη, ως εργαλείο για την εύρεση της Αλήθειας

Oι διάλογοι, με πρωταγωνιστή τον Σωκράτη, είναι ο βασικός τρόπος παρουσίασης των θεμάτων του Πλάτωνα.

Σ’ αυτούς τους διαλόγους ο φιλόσοφος ακολουθεί κατά περίπτωση δυο δρόμους. Ο ένας έχει σκοπό την φιλοσοφική εξέταση των πραγμάτων, ενώ ο άλλος μοιάζει με επιστημονική αναζήτηση της αλήθειας.
Το πρότυπο του σοφιστικού διαλόγου είναι ο πολιτικός λόγος, αλλά και η ποιητική γλώσσα ή τα λόγια του γητευτή: Δεν έχει σημασία αν αυτό που λέω είναι η αλήθεια. Αυτό που μετράει είναι να μαγέψω το ακροατήριό μου. Αυτό που προσπαθώ να πετύχω είναι η συγκατάθεση, όχι να πω την αλήθεια.
Οι διάλογοι του Πλάτωνα ανάγουν σε κεντρικό ζήτημα την αντίθεση αυτών των δύο ειδών λόγου, αφενός του φιλοσόφου που αναζητεί την αλήθεια και δηλώνει ότι μπορεί να την υποστηρίξει και αφετέρου των σοφιστών που δεν πιστεύουν σε μια οικουμενική αλήθεια αλλά που καλλιεργούν την τέχνη της ρητορικής, την προφορική τέχνη, τη μοναδική ικανή, στα μάτια τους, να γοητεύσει και να επιτύχει τη συναίνεση.
Ο Πλάτωνας και ο Σωκράτης χτίζουν τη θεωρία τους για την αλήθεια αντιπαραθέτοντας μια τεκμηριωμένη απάντηση στον ριζοσπαστικό σχετικισμό των σοφιστών και διαψεύδοντας μια από τις πιο γνωστές σοφιστείες, όπως είναι εκείνη του Κρητικού που λέει «Όλοι οι Κρητικοί είναι ψεύτες», φράση που αναιρεί τον εαυτό της: Αν όποιος την προφέρει λέει αλήθεια, τότε αυτό που ισχυρίζεται είναι ψέμα, ενώ, αν ψεύδεται, ο ισχυρισμός του είναι ψευδής. Άλλη σοφιστεία που παίρνει τη μορφή συλλογισμού: «Ό,τι είναι σπάνιο είναι ακριβό, αλλά ένα φτηνό άλογο είναι σπάνιο, άρα ένα φτηνό άλογο είναι ακριβό».
Μια τρίτη σοφιστεία χρησιμεύει ως αφετηρία της πλατωνικής θεωρίας της γνώσης: «Αν αναζητούμε την αλήθεια, δεν μπορούμε, εξ ορισμού, να τη βρούμε ποτέ». Πράγματι, για όποιον δεν γνωρίζει την αλήθεια, δεν υπάρχει τρόπος να έχει ένα αληθινό κριτήριο που να του επιτρέψει να την αναγνωρίσει και να διακρίνει τις αληθινές από τις ψεύτικες γνώμες. Αυτό αναιρεί την ιδέα ότι μπορούμε να την αναζητήσουμε, αφού πρέπει ήδη να την έχουμε υπό τη μορφή κριτηρίου για να τη βρούμε.
Ο Πλάτωνας απαντά στο σόφισμα με μια θεωρία βασισμένη σ’ αυτό που αποκαλεί «ανάμνηση», δηλαδή την ανάμνηση των ιδεών με τις οποίες η ψυχή μας βρισκόταν σε επαφή προτού ενσαρκωθεί στο σώμα μας με τη γέννησή μας. Πριν από τη γέννησή τους, οι άνθρωποι κατοικούσαν σ’ αυτό τον «κόσμο των Ιδεών», ένα είδος παραδείσου όπου ήταν συγκεντρωμένες οι ψυχές και, γενικότερα, οι Ιδέες, που δίνουν τη μορφή και τις ιδιότητές τους σε όλα τα όντα και σε όλα τα πράγματα, των οποίων είναι η ίδια η αλήθεια. Χωρίς σώμα και αισθητήρια όργανα που πολύ συχνά παραπλανούν, η ψυχή, σ’ αυτό τον καθαρά νοερό κόσμο, μπορούσε να ατενίζει τις καθαρές Ιδέες, για παράδειγμα εκείνες των μαθηματικών, χωρίς να περνά από το παραμορφωτικό βλέμμα των ματιών του σώματος, καταφεύγοντας μόνο στη δύναμη της νόησης: Η ψυχή έβλεπε τότε άμεσα την αλήθεια και ήταν σε πλήρη συμφωνία μαζί της.

Μέσα από αυτό το πρίσμα, η γέννηση συνιστά αναπόφευκτα μια πτώση με τη σχεδόν βιβλική έννοια του όρου: κατάπτωση, παρακμή, καταστροφή. Ρίχνει την ψυχή στη φυλακή του σώματος, όπου βρίσκεται εκτεθειμένη σε όλα τα πιθανά λάθη, εφόσον οι αισθήσεις είναι απατηλές. Γιατί απατηλές; Ας αναφέρουμε αμέσως την επιχειρηματολογία της οποίας την ουσία ο Καρτέσιος θα επαναλάβει στο περίφημο χωρίο του δεύτερου από τους Μεταφυσικούς στοχασμούς, που ασχολείται με το παράδειγμα του κεριού.
Το κερί εμφανίζεται σε στερεά και άοσμη μορφή όταν είναι κρύο, ενώ ρευστοποιείται και γίνεται αρωματικό όταν το πλησιάζουμε στη φωτιά. Αν περιοριστούμε στις αισθητηριακές μας εντυπώσεις, θα συμπεράνουμε ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές πραγματικότητες. Μόνο η νόηση, που αναλύει με κριτικό τρόπο τις πληροφορίες των αισθήσεων, επιτρέπει να ανακαλύψουμε την αλήθεια, δηλαδή ότι βρισκόμαστε μπροστά σε δύο καταστάσεις του ίδιου υλικού. Το ίδιο ισχύει για τις τρεις καταστάσεις του νερού αναλόγως με τη θερμοκρασία στην οποία βρίσκεται (στερεό, υγρό, αέριο) και για πολλές άλλες καταστάσεις όπου οι αισθήσεις μας αποκαλύπτουν την ανεπάρκειά τους.

Η θέση του Πλάτωνα είναι ότι η ψυχή μας γνώρισε την αλήθεια στον κόσμο των Ιδεών, αλλά η πτώση της γέννησης, φυλακίζοντάς τη στο σώμα μας, μας έκανε να ξεχάσουμε, τουλάχιστον τον πρώτο καιρό, όλα όσα ξέραμε. Το βρέφος είναι στην αρχή «οργισμένο»: Αυτή η πτώση φαίνεται δύσκολη και οδυνηρή. Έχει παραδοθεί σε όλες τις ανάγκες, σε όλες τις επιθυμίες, σε όλους τους φόβους που μπορεί κανείς να φανταστεί, άρα είναι εντελώς απομακρυσμένο από την έννοια της αλήθειας. Δεν ξέρει τίποτα, δεν μπορεί να μιλήσει για τίποτα και δεν έχει ακόμα καμιά αληθινή, επαρκή γνώση του κόσμου που το περιβάλλει.

Μετά την εποχή της καθαρά νοερής ενατένισης στην οποία επιδίδονταν οι ψυχές στον κόσμο των Ιδεών, και ύστερα από αυτή της πλήρους αμνησίας που συνοδεύει τη γέννηση, μπορεί να έρθει επιτέλους μια τρίτη εποχή, που είναι η βάση της πλατωνικής θεωρίας της αλήθειας: Υποβάλλοντας σε μεθοδική κριτική τις αισθητηριακές αντιλήψεις μας και τις κοινές πεποιθήσεις, ξαναβρίσκουμε τις αληθινές Ιδέες που είχαμε ξεχάσει. Για τον Πλάτωνα, η γνώση είναι λοιπόν αναγνώριση, αναθύμηση, ανάμνηση. Καταλαβαίνουμε τώρα ότι ο πλατωνικός διάλογος είναι, κατεξοχήν, το μέσον που ευνοεί μια τέτοια ανάμνηση, αφού οδηγεί στην απαλλαγή μας από τις λανθασμένες γνώμες (που δεν αντέχουν στην ορθολογική κριτική) και προσανατολίζει έτσι τη νόησή μας, όσο ελευθερώνεται από τις παρωπίδες της, στη «σωστή κατεύθυνση», για να ξαναβρεί τις αληθινές Ιδέες και να τις αναγνωρίσει ως αληθινές. Αυτή είναι η λειτουργία του πλατωνικού διαλόγου: να μας κάνει να ξαναβρούμε μέσα μας την αλήθεια που είχαμε γνωρίσει αλλά την ξεχάσαμε τη στιγμή της πτώσης μας στον υλικό κόσμο. Η μέθοδος για να το επιτύχουμε είναι η «μαιευτική» του Σωκράτη: όπως η μαία ξεγεννά τις μητέρες, αυτή ξεγεννά τη γνώση.
Αυτή η θέση μιας γνώσης σε τρεις χρόνους -η πληρότητα μαζί με τις Ιδέες, η αμνησία της γέννησης, έπειτα η ανάμνηση- απαντά στο σοφιστικό παράδοξο για το οποίο μιλούσαμε:
Αφού είχα ήδη γνωρίσει την αλήθεια (πριν από τη γέννησή μου), μπορώ να την αναγνωρίσω όταν θα την αντικρίσω. Όπως θα πει αργότερα ο Σπινόζα, «το αληθινό δείχνει τον εαυτό του».