Τα ΜΜΕ και όχι τα τανκς χρησιμοποιούνται σήμερα για πραξικοπήματα

Οι πόλεμοι στο σύγχρονο δυτικό κόσμο έχουν αλλάξει μορφή, άρα έχουν αλλάξει και τα όπλα που χρησιμοποιούνται. Έχουμε αναφερθεί αρκετές φορές στη χρήση του κοινού νομίσματος που χρησιμοποιήθηκε από αυτούς που ελέγχουν την κυκλοφορία του ως πολιορκητικός κριός για να παραδοθεί η χώρα μας σε ξένα συμφέροντα. Αν όμως δεν είχαν παίξει τα ΜΜΕ το δικό τους ρόλο, δεν θα δέχονταν οι Έλληνες να υποταχθούν τόσο εύκολα. Δεν θα επεκταθώ περισσότερο, γιατί δεν είναι αυτό το θέμα του σημερινού σημειώματος. Απλά θα θυμίσω το σλόγκαν που επαναλαμβανόμενο έχει εντυπωθεί στο μυαλό της πλειοψηφίας των Ελλήνων: "το ευρώ και τα μνημόνια είναι μονόδρομος!". Όσοι από εσάς ψάχνετε πλατύτερη ενημέρωση ξέρετε αν περιέχει αλήθεια αυτή η πρόταση. Αυτός όμως είναι ο ρόλος που διαδραματίζουν τα ΜΜΕ στα χέρια της κρατικής εξουσίας. 
Τις σκέψεις αυτές τις χρησιμοποίησα ως εισαγωγή για την αναδημοσίευση - πιο κάτω - ενός κειμένου γραμμένου από τον Umberto Eco που περιέχεται στο βιβλίο του "Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή".

Πριν αρκετά χρόνια, όποιος ήθελε να πάρει την πολιτική εξουσία σε μία χώρα δεν είχε παρά να αποκτήσει τον έλεγχο του στρατού και της αστυνομίας. Σήμερα, μόνο στις υπανάπτυκτες χώρες οι φασίστες στρατηγοί, για να κάνουνε πραξικόπημα, χρησιμοποιούν ακόμη τα τανκς. Αρκεί να φτάσει μια χώρα ένα σημαντικό επίπεδο εκβιομηχάνισης για ν' αλλάξει τελείως η κατάσταση: Σήμερα, μια χώρα ανήκει σ' αυτόν που ελέγχει τα μέσα ενημέρωσης.
Δε σας λέω καινούρια πράγματα: τώρα πια, όχι μόνο οι ειδικοί, αλλά ακόμη και το πλατύ κοινό άρχισε να αντιλαμβάνεται ότι ζει στην εποχή των επικοινωνιών. Η ενημέρωση δεν είναι πια ένα όργανο για την παραγωγή οικονομικών αγαθών, αλλά έγινε η ίδια το κυριότερο από τα αγαθά. Η ενημέρωση έγινε βαριά βιομηχανία. Όταν η οικονομική δύναμη μετατοπίζεται από αυτόν που έχει στα χέρια του τα μέσα παραγωγής σε αυτόν που έχει στα χέρια του τα μέσα ενημέρωσης, που είναι καθοριστικά για τον έλεγχο των μέσων παραγωγής, το πρόβλημα της αλλοτρίωσης αλλάζει νόημα. Μπρος στη σκιά ενός δικτύου πού απλώνεται και καλύπτει την υδρόγειο, κάθε πολίτης γίνεται μέλος ενός νέου προλεταριάτου. Αλλά μέσα σ’ αυτό το προλεταριάτο κανένα επαναστατικό κίνημα δε θα μπορούσε να διακηρύξει "Προλετάριοι όλου του κόσμου ενωθείτε!" Γιατί, ακόμη κι αν τα μέσα επικοινωνίας, με την ιδιότητα των μέσων παραγωγής, άλλαζαν αφεντικό, η κατάσταση υποταγής δε θα άλλαζε. Τελικά, είναι σωστό να φοβόμαστε ότι τα μέσα επικοινωνίας θα αλλοτριώνουν τον άνθρωπο ακόμα κι αν διευθύνονται από το λαό.
 
Αυτό που κάνει τα ΜΜΕ επίφοβα δεν είναι (ή τουλάχιστο δεν είναι μόνο) η οικονομική και πολιτική εξουσία που τα διευθύνει. Η εφημερίδα π.χ., σαν μέσο επηρεασμού της γνώμης των πολιτών, γεννήθηκε από την εποχή της εμφάνισης των πρώτων περιοδικών ενημερωτικών εκδόσεων. 'Οταν κάποιοι κάθε μέρα είναι υποχρεωμένοι να γράψουν τόσες ειδήσεις όσες χωράνε στον καθορισμένο αριθμό σελίδων και πρέπει αυτές οι ειδήσεις να μπορούν να διαβαστούν από ένα κοινό με διαφορετικά γούστα, κοινωνική τάξη, μόρφωση, απλωμένο σε μια ολόκληρη εθνική επικράτεια, η ελευθερία τους είναι κιόλας ξεγραμμένη: το περιεχόμενο των μηνυμάτων δε θα εξαρτηθεί από τον κάθε συγγραφέα, αλλά από τις τεχνικές και κοινωνικές προδιαγραφές του μέσου μαζικής ενημέρωσης. Το ίδιο συμβαίνει σήμερα και με την τηλεόραση και την ανάγκη των καναλιών να γεμίσουν συγκεκριμένες ώρες ενημερωτικού (και όχι μόνο) προγράμματος.

Φυσικά υπάρχουν και άτομα που φανερώνουν μια πιο απλή αισιοδοξία που θυμίζει την εποχή του Διαφωτισμού: έχουν απόλυτη εμπιστοσύνη στην ισχύ του περιεχομένου των μηνυμάτων. Πιστεύουν ότι μπορεί κανείς να μεταμορφώνει τη συνείδηση του κοινού αλλάζοντας τις τηλεοπτικές εκπομπές, το ποσοστό αλήθειας των διαφημιστικών σλόγκαν, την ακρίβεια των ειδήσεων στις εφημερίδες και ούτω καθεξής.
Τόσο σ ’ αυτούς, όσο και σε όσους υποστηρίζουν ότι «the medium is the message”, θα ήθελα να θυμίσω την εικόνα που βρίσκουμε κατά καιρούς σε ιστοριούλες κινουμένων σχεδίων, μια εικόνα κάπως ξεπερασμένης μόδας, αμυδρά ρατσιστική, αλλά που είναι θαυμάσιο παράδειγμα για να εξηγήσω αυτή την κατάσταση: πρόκειται για την εικόνα ενός αρχηγού κανιβάλων που φοράει στο λαιμό, σαν κολιέ, ένα ξυπνητήρι.
Δεν πιστεύω ότι υπάρχουν ακόμη αρχηγοί κανιβάλων που στολίζονται κατ’ αυτόν τον τρόπο, αλλά ο καθένας από σας μπορεί να μεταφέρει το πρότυπο σε διάφορες άλλες εμπειρίες της καθημερινής του ζωής. Ο κόσμος των επικοινωνιών είναι γεμάτος από κανίβαλους που μετατρέπουν σε κόσμημα ένα όργανο που μετράει το χρόνο.
Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, τότε δεν είναι αλήθεια ότι "the medium is the message". Ίσως η εφεύρεση του ρολογιού, συνηθίζοντάς μας να θεωρούμε το χρόνο με τη μορφή διαστήματος που διαιρείται σε ίσα μέρη, άλλαξε για ορισμένους ανθρώπους τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται τo χρόνο, αλλά υπάρχουν αναμφίβολα κάποιοι άλλοι για τους οποίους το «μήνυμα-ρολόι» σημαίνει άλλο πράγμα. Αλλά, εάν αυτό συμβαίνει, δεν είναι επίσης αλήθεια ότι η μετατροπή της μορφής και του περιεχομένου των μηνυμάτων μπορεί να μεταμορφώσει αυτούς που το λαμβάνουν, αφού αυτοί που δέχονται το μήνυμα φαίνεται πως έχουν ένα υπόλειμμα ελευθερίας: τη δυνατότητα να το διαβάζουν κατά τρόπο διαφορετικό. Είπα διαφορετικό και όχι λανθασμένο. Μια σύντομη εξέταση του ίδιου του μηχανισμού της επικοινωνίας μπορεί να μας δώσει κάτι πιο συγκεκριμένο πάνω σ' αυτό το θέμα.
...
Η αλυσιδωτή διάρθρωση της προφορικής και γραπτής επικοινωνίας προϋποθέτει μια Πηγή που με τη βοήθεια ενός Πομπού, στέλνει ένα Σήμα μέσα από ένα Κανάλι. Στην άλλη άκρη του Καναλιού το Σήμα, με τη βοήθεια ενός Δέκτη, μεταμορφώνεται σε Μήνυμα προς χρήση του Παραλήπτη. Αυτή η φυσική αλυσίδα επικοινωνίας περιλαμβάνει προφανώς την παρουσία ενός θορύβου κατά μήκος του Καναλιού, έτσι ώστε το Μήνυμα πρέπει να περιλαμβάνει πλεοναστικά στοιχεία για να είναι σαφής η πληροφορία. Αλλά, το άλλο βασικό χαρακτηριστικό αυτής της αλυσίδας είναι ότι προϋποθέτει την ύπαρξη ενός Κώδικα που να είναι κοινός τόσο στην Πηγή όσο και στον Παραλήπτη.

Όλα αυτά τα είχαν αντιληφθεί από πολύ καιρό οι πιο αυστηροί κριτές της μαζικής κουλτούρας όταν έλεγαν: «Τα μαζικά μέσα ενημέρωσης δεν είναι κανάλια ιδεολογιών, είναι αυτά τα ίδια μια ιδεολογία». Αυτή η άποψη, υπονοεί το παρακάτω: δεν έχει σημασία τι θα πείτε μέσα από τα διάφορα ΜΜΕ. Τη στιγμή που ο δέκτης περιτριγυρίζεται από πληροφορίες που του έρχονται από διάφορα κανάλια, ταυτόχρονα και με μια ορισμένη μορφή, η φύση αυτών των πληροφοριών έχει ελάχιστη σημασία, αυτό που μετράει είναι ο περιοδικός και ομοιόμορφος βομβαρδισμός με ειδήσεις, κατά τον οποίο τα μηνύματα ισοπεδώνονται και χάνουν τις διαφορές τους.
Μόνο που για τους πιο απαισιόδοξους ειδικούς αυτή η κατάσταση οδηγεί στην παρακάτω τραγική συνέπεια: όταν αδιαφορήσει για το περιεχόμενο των μηνυμάτων, ο δέκτης παίρνει απλά ένα σφαιρικό ιδεολογικό μάθημα, μιαν έκκληση πτώσης σε ναρκωτική παθητικότητα. Όταν θριαμβεύουν τα μαζικά μέσα ενημέρωσης, πεθαίνει ο άνθρωπος.