Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης υπήρξαν ανέκαθεν αντικείμενο κριτικής - και όχι άδικα - τόσο στην Ελλάδα όσο και σε άλλες χώρες.
Ο Umberto Eco έχει ασχοληθεί πολλές φορές με τα μέσα της χώρας του κι έχει επικρίνει τον τρόπο που λειτουργούν και επηρεάζουν τις μάζες.
Από το βιβλίο του "Κήνσορες και Θεράποντες" που κυκλοφόρησε στην Ιταλία το 1964, διάλεξα ένα τμήμα στο οποίο περιλαμβάνονται 15 επικριτικά σχόλια για τα mass media. Ο λόγος; Επειδή μοιάζουν να ισχύουν για τα Μέσα όλων των χωρών σε όλες τις εποχές.
Διαβάστε και κρίνετε αν κάτι από τα παρακάτω δεν ισχύει και σήμερα, μισό αιώνα μετά!
Από τις ποικίλες κριτικές για τη μαζική κουλτούρα υψώνονται ορισμένες κυρίαρχες επικρίσεις, τις οποίες θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας.
1) Τα mass media απευθύνονται σ’ ένα ετερογενές κοινό και εξειδικεύονται βάσει «μέσων προτιμήσεων», αποφεύγοντας τις αυθεντικές λύσεις.
2) Κατά την έννοια αυτή, με την παγκόσμια διάχυση μιας «κουλτούρας» «ομογενούς» τύπου καταστρέφονται τα επιμέρους πολιτιστικά χαρακτηριστικά κάθε εθνικής ομάδας.
3) Τα mass media απευθύνονται σ’ ένα κοινό που δεν έχει συνείδηση του εαυτού του ως κοινωνικής ομάδας με κάποια χαρακτηριστικά, επομένως, το κοινό δεν μπορεί να προβάλει απαιτήσεις από τη μαζική κουλτούρα, αλλά να υποταχθεί στις προτάσεις της, χωρίς να ξέρει ότι υποτάσσεται.
4) Τα mass media τείνουν να υποβαθμίσουν την υπάρχουσα καλαισθησία, δίχως να προωθούν μια ανανέωση των ευαισθησιών. Ακόμη κι όταν μοιάζουν να έρχονται σε ρήξη με τις παραδόσεις τεχνοτροπίας, στην πραγματικότητα προσαρμόζονται σε μια, κοινώς ομολογούμενη πλέον, διάδοση τρόπων έκφρασης και μορφών, οι οποίοι είναι από καιρό διάχυτοι σ’ ένα επίπεδο ανώτερης παιδείας, μεταφέροντάς τους σ’ ένα κατώτερο επίπεδο. Ομολογώντας όσα ήδη έχουν αφομοιωθεί, αναπτύσσουν λειτουργίες απλής συντήρησης.
5) Τα mass media τείνουν να προκαλέσουν αισθήματα ζωηρά και αστόχαστα με άλλα λόγια, αντί να συμβολίσουν ένα συναίσθημα ή να το απεικονίσουν, το προκαλούν αντί να το υποδηλώσουν, το παραδίδουν συσκευασμένο εκ των προτέρων. Κατ’ αυτήν την έννοια, είναι τυπικός ο ρόλος της εικόνας σε σχέση με το νόημα επίσης της μουσικής ως ερεθίσματος των αισθήσεων, παρά ως μορφής που προκαλεί στοχασμό.
6) Τα mess media, έχοντας τεθεί σ’ ένα εμπορικό κύκλωμα, υπόκεινται στον «νόμο της προσφοράς και της ζήτησης». Επομένως, προσφέρουν στο κοινό αυτό που εκείνο θέλει, ή, ακόμη χειρότερα, ακολουθώντας τους νόμους μιας οικονομίας που βασίζεται στην κατανάλωση και στηρίζεται στην πειθώ της διαφήμισης, υποβάλλουν στο κοινό τι πρέπει να επιθυμεί.
7) Ακόμη κι όταν διαδίδουν τα προϊόντα της ανώτερης παιδείας, τα διαδίδουν ταξινομημένα και «συμπυκνωμένα», ώστε να μην καταβληθεί καμία προσπάθεια από τον παραλήπτη τους, η σκέψη συνοψίζεται σέ «διατυπώσεις», τα προϊόντα της τέχνης ανθολογούνται και μεταδίδονται σε μικρές δόσεις,
8) Σε όλες τις περιπτώσεις, ακόμη και τα προϊόντα της ανώτερης παιδείας προτείνονται μέσα σε συνθήκες απόλυτης ισοπέδωσης μαζί με άλλα προϊόντα ψυχαγωγίας στα εβδομαδιαία περιοδικά, το ρεπορτάζ για κάποιο μουσείο τέχνης στέκεται δίπλα στα κουτσομπολιά για τον γάμο μιας σταρ.
9) Τα mass media ενθαρρύνουν έτσι μια παθητική και άκριτη θεώρηση του κόσμου. Η προσωπική προσπάθεια για την κατάκτηση μιας νέας εμπειρίας αποθαρρύνεται.
10) Τα mass media ενθαρρύνουν μια τεράστια πληροφόρηση σχετικά με το παρόν (περιορίζουν ακόμη και τις τυχόν αναδρομές στο παρελθόν μέσα στο πλαίσιο ενός επίκαιρου χρονικού) και αποκοιμίζουν έτσι κάθε ιστορική συνείδηση.
11) Κατασκευασμένα για την ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο έχουν μελετηθεί έτσι ώστε να απασχολούν μόνον επιφανειακά την προσοχή μας. Κατ’ αρχήν διαφθείρουν τη στάση μας και έτσι ακόμα και μια συμφωνία, όταν ακούγεται από έναν δίσκο ή το ραδιόφωνο, προσλαμβάνεται κατά τον πιο επιδερμικό τρόπο, σαν να αποτελεί υπόδειξη μοτίβου που μπορεί να σφυριχτεί, κι όχι σαν να είναι ένας αισθητικός οργανισμός στον οποίο πρέπει να εμβαθύνουμε με αποκλειστική και πιστή προσοχή;
12) Τα mass media τείνουν να επιβάλουν σύμβολα και μύθους μιας εύκολης οικουμενικότητας, δημιουργώντας «τύπους» εύκολα αναγνωρίσιμους και έτσι μειώνουν στο ελάχιστο την υποκειμενικότητα και τη σαφήνεια της πείρας και των εικόνων μας, μέσω των οποίων θα έπρεπε να πραγματοποιούμε εμπειρίες.
13) Για να το πετύχουν αυτό, δουλεύουν βάσει της κοινής γνώμης, των κοινών δοξασιών και επομένως λειτουργούν ως μια διαρκής επιβεβαίωση αυτού που ήδη σκεφτόμαστε. Κατ' αυτήν την έννοια, η κοινωνική τους δράση είναι πάντοτε συντηρητική.
14) Ακόμη κι όταν διατείνονται αμεροληψία, αναπτύσσονται με τον πιο απόλυτο κομφορμισμό, στο πεδίο των ηθών, των πολιτιστικών αξιών, των κοινωνικών και θρησκευτικών αρχών, των πολιτικών τάσεων. Ευνοούν την προβολή των «επίσημων» προτύπων.
15) Επομένως, τα mass media εμφανίζονται ως εκπαιδευτικό όργανο, τυπικό μιας κοινωνίας με πατριαρχικό υπόβαθρο, που μόνον επιφανειακά είναι ατομικιστική και δημοκρατική, ενώ στην ουσία τείνει να παράγει ετεροκατευθυνόμενα ανθρώπινα πρότυπα. Αν τα μελετήσουμε σε μεγαλύτερο βάθος, εμφανίζονται ως μια «υπερδομή ενός καπιταλιστικού καθεστώτος» που χρησιμοποιείται με τον σκοπό του ελέγχου και της υποχρεωτικής ισοπέδωσης των συνειδήσεων. Στην πράξη, βάζουν σε κοινή διάθεση τους καρπούς της ανώτερης παιδείας, όμως κενούς από την ιδεολογία και την κριτική που τους κινούσε. Εγκολπώνονται τα εξωτερικά γνωρίσματα μιας λαϊκής παιδείας, αλλά αντί να αναπτυχθούν αυθόρμητα από τη βάση, επιβάλλονται άνωθεν (και δεν έχουν το πνεύμα, την εξυπνάδα, τη ζωντανή και υγιή χυδαιότητα της αυθεντικά λαϊκής κουλτούρας). Η λειτουργία τους ως προς τον έλεγχο των μαζών αντιστοιχεί σ’ αυτήν που είχαν, σε συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες, οι θρησκευτικές ιδεολογίες. Καλύπτουν την ταξική τους λειτουργία, επιδεικνύοντας αντίθετα το θετικό προσωπείο μιας παιδείας τυπικής για την κοινωνία της αφθονίας, όπου όλοι έχουν ίσες ευκαιρίες στην παιδεία και βρίσκονται σε συνθήκες απόλυτης ισότητας.
Καθεμία από τις προτάσεις αυτού του καταλόγου έχει τους υποστηρικτές της και μπορεί να τεκμηριωθεί. Θα πρέπει να αναρωτηθούμε αν το πανόραμα της μαζικής παιδείας και η προβληματική της εξαντλούνται μ’ αυτήν την ταξινόμηση επικρίσεων. Και για τον σκοπό αυτό, θα χρειαστεί να ανατρέξουμε στους «αμύντορες» του συστήματος.
5) Τα mass media τείνουν να προκαλέσουν αισθήματα ζωηρά και αστόχαστα με άλλα λόγια, αντί να συμβολίσουν ένα συναίσθημα ή να το απεικονίσουν, το προκαλούν αντί να το υποδηλώσουν, το παραδίδουν συσκευασμένο εκ των προτέρων. Κατ’ αυτήν την έννοια, είναι τυπικός ο ρόλος της εικόνας σε σχέση με το νόημα επίσης της μουσικής ως ερεθίσματος των αισθήσεων, παρά ως μορφής που προκαλεί στοχασμό.
6) Τα mess media, έχοντας τεθεί σ’ ένα εμπορικό κύκλωμα, υπόκεινται στον «νόμο της προσφοράς και της ζήτησης». Επομένως, προσφέρουν στο κοινό αυτό που εκείνο θέλει, ή, ακόμη χειρότερα, ακολουθώντας τους νόμους μιας οικονομίας που βασίζεται στην κατανάλωση και στηρίζεται στην πειθώ της διαφήμισης, υποβάλλουν στο κοινό τι πρέπει να επιθυμεί.
7) Ακόμη κι όταν διαδίδουν τα προϊόντα της ανώτερης παιδείας, τα διαδίδουν ταξινομημένα και «συμπυκνωμένα», ώστε να μην καταβληθεί καμία προσπάθεια από τον παραλήπτη τους, η σκέψη συνοψίζεται σέ «διατυπώσεις», τα προϊόντα της τέχνης ανθολογούνται και μεταδίδονται σε μικρές δόσεις,
8) Σε όλες τις περιπτώσεις, ακόμη και τα προϊόντα της ανώτερης παιδείας προτείνονται μέσα σε συνθήκες απόλυτης ισοπέδωσης μαζί με άλλα προϊόντα ψυχαγωγίας στα εβδομαδιαία περιοδικά, το ρεπορτάζ για κάποιο μουσείο τέχνης στέκεται δίπλα στα κουτσομπολιά για τον γάμο μιας σταρ.
9) Τα mass media ενθαρρύνουν έτσι μια παθητική και άκριτη θεώρηση του κόσμου. Η προσωπική προσπάθεια για την κατάκτηση μιας νέας εμπειρίας αποθαρρύνεται.
10) Τα mass media ενθαρρύνουν μια τεράστια πληροφόρηση σχετικά με το παρόν (περιορίζουν ακόμη και τις τυχόν αναδρομές στο παρελθόν μέσα στο πλαίσιο ενός επίκαιρου χρονικού) και αποκοιμίζουν έτσι κάθε ιστορική συνείδηση.
11) Κατασκευασμένα για την ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο έχουν μελετηθεί έτσι ώστε να απασχολούν μόνον επιφανειακά την προσοχή μας. Κατ’ αρχήν διαφθείρουν τη στάση μας και έτσι ακόμα και μια συμφωνία, όταν ακούγεται από έναν δίσκο ή το ραδιόφωνο, προσλαμβάνεται κατά τον πιο επιδερμικό τρόπο, σαν να αποτελεί υπόδειξη μοτίβου που μπορεί να σφυριχτεί, κι όχι σαν να είναι ένας αισθητικός οργανισμός στον οποίο πρέπει να εμβαθύνουμε με αποκλειστική και πιστή προσοχή;
12) Τα mass media τείνουν να επιβάλουν σύμβολα και μύθους μιας εύκολης οικουμενικότητας, δημιουργώντας «τύπους» εύκολα αναγνωρίσιμους και έτσι μειώνουν στο ελάχιστο την υποκειμενικότητα και τη σαφήνεια της πείρας και των εικόνων μας, μέσω των οποίων θα έπρεπε να πραγματοποιούμε εμπειρίες.
13) Για να το πετύχουν αυτό, δουλεύουν βάσει της κοινής γνώμης, των κοινών δοξασιών και επομένως λειτουργούν ως μια διαρκής επιβεβαίωση αυτού που ήδη σκεφτόμαστε. Κατ' αυτήν την έννοια, η κοινωνική τους δράση είναι πάντοτε συντηρητική.
14) Ακόμη κι όταν διατείνονται αμεροληψία, αναπτύσσονται με τον πιο απόλυτο κομφορμισμό, στο πεδίο των ηθών, των πολιτιστικών αξιών, των κοινωνικών και θρησκευτικών αρχών, των πολιτικών τάσεων. Ευνοούν την προβολή των «επίσημων» προτύπων.
15) Επομένως, τα mass media εμφανίζονται ως εκπαιδευτικό όργανο, τυπικό μιας κοινωνίας με πατριαρχικό υπόβαθρο, που μόνον επιφανειακά είναι ατομικιστική και δημοκρατική, ενώ στην ουσία τείνει να παράγει ετεροκατευθυνόμενα ανθρώπινα πρότυπα. Αν τα μελετήσουμε σε μεγαλύτερο βάθος, εμφανίζονται ως μια «υπερδομή ενός καπιταλιστικού καθεστώτος» που χρησιμοποιείται με τον σκοπό του ελέγχου και της υποχρεωτικής ισοπέδωσης των συνειδήσεων. Στην πράξη, βάζουν σε κοινή διάθεση τους καρπούς της ανώτερης παιδείας, όμως κενούς από την ιδεολογία και την κριτική που τους κινούσε. Εγκολπώνονται τα εξωτερικά γνωρίσματα μιας λαϊκής παιδείας, αλλά αντί να αναπτυχθούν αυθόρμητα από τη βάση, επιβάλλονται άνωθεν (και δεν έχουν το πνεύμα, την εξυπνάδα, τη ζωντανή και υγιή χυδαιότητα της αυθεντικά λαϊκής κουλτούρας). Η λειτουργία τους ως προς τον έλεγχο των μαζών αντιστοιχεί σ’ αυτήν που είχαν, σε συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες, οι θρησκευτικές ιδεολογίες. Καλύπτουν την ταξική τους λειτουργία, επιδεικνύοντας αντίθετα το θετικό προσωπείο μιας παιδείας τυπικής για την κοινωνία της αφθονίας, όπου όλοι έχουν ίσες ευκαιρίες στην παιδεία και βρίσκονται σε συνθήκες απόλυτης ισότητας.
Καθεμία από τις προτάσεις αυτού του καταλόγου έχει τους υποστηρικτές της και μπορεί να τεκμηριωθεί. Θα πρέπει να αναρωτηθούμε αν το πανόραμα της μαζικής παιδείας και η προβληματική της εξαντλούνται μ’ αυτήν την ταξινόμηση επικρίσεων. Και για τον σκοπό αυτό, θα χρειαστεί να ανατρέξουμε στους «αμύντορες» του συστήματος.
