Ο Νόμος Των Κύκλων στους διαλόγους του Πλάτωνα

Όλα στη ζωή είναι ένας κύκλος. Πόσες φορές δεν το έχουμε ακούσει και – ίσως – το έχουμε πει κι εμείς οι ίδιοι. Μια μεγάλη αλήθεια που δεν ανακαλύφθηκε πρόσφατα. Ήδη ο Πλάτωνας σε αρκετούς από τους διαλόγους του αναφέρεται στον Νόμο των Κύκλων.
Σε ένα απόσπασμα από την Πολιτεία του διαβάζουμε (ζητώ συγνώμη για το μονοτονικό):
“... Ου μόνον φυτοίς εγγείοις, αλλά και εν επιγείοις ζώοις φορά και αφορία ψυχής τε και σωμάτων γίγνονται, όταν περιτροπαί εκάστης κύκλων περιφοράς συνάπτωσι, βραχυβίοις μεν βραχυπόρους, εναντίοις δε εναντίας... έστι δε θείω μεν γεννητώ περίοδος ην αριθμός περιλαμβάνει τέλειος, ανθρωπείω δε... σύμπας δε ούτος ο αριθμός γεωμετρικός, τοιούτου κύριος, αμεινόνων τε και χειρόνων γεννέσεων...” Δηλαδή.: “... Υπάρχει όχι μόνο για τα φυτά, που γεννιούνται στους κόλπους της γης, αλλ’ ακόμη και για τα ζώα, που ζουν στην επιφάνειά της, περίοδος ευφορίας και αφορίας ψυχής και σωμάτων. Και τούτο συμβαίνει όταν κάθε είδος τελειώνει και ξαναρχίζει τον κύκλο της εξέλιξής του, που άλλοτε είναι βραχύτερος και άλλοτε μικρότερος, ανάλογα με τη διάρκεια ζωής του κάθε είδους... και για μεν τα θεία γένη η περίοδος αυτή περιλαμβάνεται μέσα σε αριθμό τέλειο, για το ανθρώπινο γένος όμως υπάρχει ένας αριθμός... ολόκληρος αυτός ο γεωμετρικός αριθμός κανονίζει την περίοδο των χειρότερων και των καλύτερων γεννήσεων...”
Αυτό είναι το απόσπασμα που φανερώνει έναν από τους θεμελιώδεις νόμους της φύσης και εντάσσεται μέσα στο νόμο της Περιοδικότητας. Όμως, ο Πλάτωνας, εκτός από αυτό το σημείο της Πολιτείας, αναφέρεται στους Κύκλους και σε άλλους διαλόγους, όπως στον Πολιτικό, στον Τίμαιο, στον Θεαίτητο, στον Ευθύδημο…

Στο παραπάνω απόσπασμα της Πολιτείας, ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί τις λέξεις: περιφορά, κύκλοι, περιτροπές. Είναι παρόμοιες έννοιες που περιέχουν το νόημα της περιόδου περιστροφής του κύκλου και της εναλλαγής ταυτόχρονα. Μας λέει δηλαδή ότι υπάρχουν περίοδοι ανάπτυξης και ύφεσης, ανόδου και καθόδου, γόνιμες και στείρες. Στο θέμα των γεννήσεων μάλιστα, τονίζει ότι υπάρχουν ευνοϊκές και ακατάλληλες χρονικές στιγμές για τη σύλληψη των παιδιών. Αν οι κάτοικοι της Πολιτείας χάσουν την εσωτερική γνώση των ευνοϊκών χρονικών κύκλων, αλλά και τη γνώση του περίφημου γεωμετρικού αριθμού τότε θα ενσαρκωθούν ψυχές ακατάλληλες και θα αρχίσει ο εκφυλισμός της Πολιτείας.

Τα πάντα στο Σύμπαν βρίσκονται σε κίνηση. Μάλιστα, στον Θεαίτητο αναπτύσσει τη θεωρία της Παγκόσμιας Κίνησης, μια Κίνηση του γίγνεσθαι των όντων που πραγματοποιείται σε κύκλους. Άνθρωπος, πόλεις, πολιτισμοί και η ίδια η Ιστορία δεν ξεφεύγουν από την περιοδικότητα.
Θεωρείται ότι η γνώση για τα αστρονομικά αίτια των περιτροπών είναι βαβυλωνιακής προέλευσης, κάτι που μας κάνει να καταλάβουμε ότι ο Πλάτωνας δεν ήταν αμέτοχος της βαβυλωνιακής σοφίας. Ένα παράδειγμα χρήσης αστρονομικών γνώσεων είναι η ερμηνεία του μύθου του Φαέθωνα στον Τίμαιο.

Όσον αφορά τους κύκλους της εξέλιξης και σε ατομικό και σε ομαδικό επίπεδο, τονίζεται ότι πρέπει οι κύκλοι αυτοί να έχουν ένα υπερβατικό σημείο αναφοράς, για να υπάρχει πάντα μία ανοδική πορεία, αφού κάθε επόμενος κύκλος θα ξετυλίγεται λίγο πιο πάνω από τον προηγούμενο και έτσι θα έχουμε μία ανοδική σπείρα. Όμως για να γίνεται αυτό πρέπει με την κίνηση να συνδυάζεται και η γνώση.
Ο Νόμος των Κύκλων είναι παγκόσμιος. Αν λείπει η γνώση και το υπερβατικό στοιχείο, τότε οι κύκλοι καταλήγουν πάντα στο ίδιο σημείο, οπότε μιλάμε για «φαύλους κύκλους». Και αν δεν υπάρχει γνώση και υπερβατικότητα, αλλά άγνοια και άρνηση, τότε η σπείρα μπορεί να αντιστραφεί και να περάσει ο άνθρωπος ή ο πολιτισμός ολόκληρος στην αντίθετη φορά, στην κατάπτωση, στον εκφυλισμό και στο χάος. Στον Ευθύδημο ο φιλόσοφος γράφει χαρακτηριστικά: “...αλλά σχεδόν συμβαίνει να γυρίζουμε διαρκώς εις τον ίδιον κύκλον, που, όπως έλεγα πρωτύτερα, απέχουμε εξ ίσου ή μάλλον απέχουμε ακόμη περισσότερο από το να γνωρίζουμε την επιστήμη εκείνη, η οποία θα μας κάνει ευτυχείς...”

Ας έρθουμε όμως στον Πολιτικό, το διάλογο όπου έχουμε μία σαφέστερη προσέγγιση του θέματος των κύκλων. Αν οι περιτροπές της Πολιτείας και ο γεωμετρικός αριθμός απασχόλησαν και απασχολούν πολλούς μελετητές, ο μύθος του “Τιμονιέρη και των Θείων Ποιμένων” περικλείει ακόμη μεγαλύτερα αινίγματα. Εδώ θίγεται το θέμα της αντιστροφής των πόλων της γης, με τρόπο ποιητικό, αλλά και αινιγματικό ταυτόχρονα. Ο Ξένος λοιπόν, στον Πολιτικό λέει: “... περί της μεταβολής δύσεως τε και ανατολής ηλίου και των άλλων άστρων, ως άρα όθεν μεν ανατέλλει νυν εις τούτο τότε τον τόπον εδύετο, ανέτελλε δ’ εκ του εναντίου...”, δηλαδή “... μεταβλήθηκε η δύση και η ανατολή του ήλιου και των άλλων άστρων, διότι ίσως από όπου τώρα ανατέλλουν, σ’ αυτόν τον τόπο έδυαν τότε και ανέτελλαν από τον αντίθετο τόπο...”

Σημειώνει ο φιλόσοφος, ότι ένα χρονικό διάστημα ο κόσμος ωθείται από το Δημιουργό προς μία κατεύθυνση, αλλά όταν αφήνεται μόνος του πορεύεται προς την αντίθετη κατεύθυνση.
Δεν είναι μόνο οι αλλαγές στις ισημερίες και στα ηλιοστάσια που προκαλούν τις εναλλαγές των εποχών -που βάσει του Νόμου των Κύκλων επαναλαμβάνονται συνεχώς- αλλά και η σημαντικότερη απ’ όλες τις τροπές, όπως τονίζει ο Πλάτων, που είναι αυτή που κάνει τα πράγματα να γίνονται αντίθετα απ’ ότι γίνονταν πριν. Έτσι σημειώνει πως το ότι “όλα εγεννώντο αυτομάτως προς ωφέλεια των ανθρώπων, δεν έχει καμίαν σχέση με τη σημερινή πορεία του ηλιακού κύκλου, αλλ’ ανήκει και αυτό εις τον προηγούμενο κύκλον”. Ακόμη είναι αξιοσημείωτο πως “εφόσον κάθε ψυχή εξόφλησε τον λογαριασμό της των αναγεννήσεων και έπεσε ως σπόρος στη γη τόσες φορές, όσες είχε καθορισθεί για την κάθε μία, τότε πλέον ο πηδαλιούχος του σύμπαντος αφού άφησε την κυβέρνηση του πηδαλίου, επέστρεψε στο παρατηρητήριό του (συγκεντρωμένος στον εαυτό του όπως αναφέρει στον Τίμαιο 42e) ενώ στον κόσμο η μοίρα του και η έμφυτος κλίση του έδινε πάλι παλινδρομική κίνηση. Όλοι λοιπόν οι κατά τόπους θεοί "...άφησαν και αυτοί τα μέρη του κόσμου των οποίων είχαν τη φροντίδα, ο δε κόσμος κατ’ αυτήν τη μεταβολή και αναστροφή, κάνοντας μία αναπήδηση, η οποία αναστρέφει από την αρχήν και το τέλος του την διεύθυνση της κίνησής του, δημιούργησε στα ίδια τα σπλάχνα του βίαιο σεισμό, ο οποίος συνετέλεσε να καταστραφούν ζώα παντός είδους”.

Καταστροφές λοιπόν όχι μόνο στον πλανήτη μας, αλλά και σε ολόκληρο το Σύμπαν, μετενσαρκώσεις, περίοδοι παγετώνων, αλλαγές των ηπείρων και αντιστροφές των πόλων, όλα υπακούουν στο Νόμο του Ρυθμού της Παγκόσμιας Κίνησης, που εκτελεί η γη και το Σύμπαν όλο. Σαν ένα πλοίο, σαν κιβωτός μέσα στα κοσμικά νερά προχωρεί η κοσμική μας κατοικία, η γη. Τα γένη των ανθρώπων, οι φυλές και οι πολιτισμοί εναλλάσσονται. Ο άνθρωπος αναπτύσσει αρετές σε κάθε χρονικό κύκλο. Παρουσιάζει όμως και ελαττώματα.
Η γη προχωρεί ομαλά στο δρόμο της, αλλά υπάρχουν και περίοδοι καταστροφών: Από φωτιά και νερό οι μεγαλύτερες από αυτές, από χιλιάδες δε άλλα αίτια οι μικρότερες.
Μάλιστα, ο Πλάτωνας είναι αυτός που παρουσιάζει την καταστροφή της Ατλαντίδας από κατακλυσμό. Πολιτισμοί αλληλοδιαδέχονται μυριάδες μεταξύ τους.

Ο φιλόσοφος σημειώνει ότι τα πάντα κινούνται με τέτοιο τρόπο, ώστε διαγράφουν κύκλους, και μάλιστα κύκλους αντιθέτων και έτσι υπάρχει μία αιώνια ποικιλία, αρμονία και ένα διηνεκές γίγνεσθαι: Πόλεμος-Ειρήνη, Ημέρα-Νύκτα, Ζωή-Θάνατος, Ύπνος-Εγρήγορση. Διαφορετικά θα υπήρχε στασιμότητα, αδράνεια, ανυπαρξία. Μάλιστα ο άνθρωπος, σαν κάτοικος της γης, αντιλαμβάνεται τις εναλλαγές των κύκλων της, προσαρμόζοντας ταυτόχρονα τις δικές του περιφορές με αυτές του πλανήτη. Μάλιστα, περιφορές και κύκλοι ενεργειών γίνονται και μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο και πρέπει να κατορθώσει να εναρμονίσει μέσα του τους κύκλους. Η γυμναστική, η μουσική και ο χορός φαίνεται ότι παίζουν σημαντικό ρόλο στην εναρμόνιση των εσωτερικών κινήσεων και μεταβολών των σωματικών, ψυχικών και νοητικών καταστάσεων του ανθρώπου. Βρίσκουμε δηλαδή μέσα στην Πλατωνική διδασκαλία μία παρουσίαση των κοσμικών και των ανθρώπινων βιορυθμών.

Πηγές: Πλάτωνος Πολιτεία, Θεαίτητος, Πολιτικός, Η Μυστική Διαδασκαλία του Πλάτωνα