Το κείμενο που αναδημοσιεύω σήμερα, μπορεί να φανεί σε κάποιους, αρχικά, ότι δεν ταιριάζει με τη θεματογραφία αυτού του blog. Όταν όμως φτάσετε στην επεξήγησή τους και ιδιαίτερα στα παρατιθέμενα παραδείγματα, θα διαπιστώσετε ότι τα άκυρα επιχειρήματα τα συναντάμε πολύ συχνά σε κάθε είδους διαλόγους, κοινωνικούς, πολιτικούς κλπ.
Τα άκυρα επιxειρήματα και η οικονομία της σκέψης
(της Κατερίνας Δ. Χατζοπούλου)
Ως άκυρα επιχειρήματα ονομάζεται μια μεγάλη σειρά από
εσφαλμένα ή ατελή σκεπτικά που διαπιστώνονται στην ανθρώπινη επικοινωνία
και στη διατύπωση κρίσεων. Το πρώτο έργο στο οποίο εντοπίζονται και
περιγράφονται τέτοιοι συλλογισμοί είναι οι Σοφιστικοὶ ἔλεγχοι του
Αριστοτέλη, όπου παρατίθενται μία σειρά από τεχνικές, λεκτικά και λογικά
τεχνάσματα, που χρησιμοποιούσαν οι σοφιστές ως γυμνάσματα για να
οδηγούν τον συνομιλητή τους σε παράδοξο συμπέρασμα και πλάνη. Ο
κατάλογος εμπλουτίστηκε αργότερα μετά τον Μεσαίωνα στη λατινική
βιβλιογραφία γι'αυτό πολλά από τα δημοφιλή άκυρα επιχειρήματα
διασώζονται με λατινική ονομασία.
Τα άκυρα επιχειρήματα είναι πολύ συχνά στην
ανθρώπινη επικοινωνία. Άλλοτε μπορεί να είναι υποκινούμενα για την
χειραγώγηση της γνώμης των άλλων και την εξασφάλιση συναίνεσης, άλλοτε
όμως τα αναπτύσσουμε μόνοι μας ως συντομεύσεις σκεπτικού που μας
διευκολύνουν να καταλήγουμε σε συμπεράσματα και να μην απεραντολογούμε.
Συγκεκριμένα εκτιμούμε ότι τα άκυρα επιχειρήματα αποβλέπουν στην
οικονομία της σκέψης με την έννοια της εξοικονόμησης ενέργειας, γιατί
και η διαδικασία της σκέψης--όπως και αν μεταφράζεται βιοχημικά στον
ανθρώπινο οργανισμό--απαιτεί ενεργειακή δαπάνη. Επομένως ως έκφανση εξοικονόμησης ενέργειας, τα άκυρα επιχειρήματα, μερικά από τα οποία παραθέτουμε ακολούθως, δεν είναι αυτά καθαυτά μεμπτά, δεδομένου ότι η εξοικονόμηση ενέργειας είναι κινητήριος δύναμη του πολιτισμού (η τεμπελιά είναι ο λόγος για τον οποίο ο άνθρωπος ανακάλυψε τον τροχό). Είναι όμως σημαντικό να έχουμε γνώση και επίγνωση των άκυρων τρόπων σκέψης, δηλαδή των σκεπτικών με τα οποία δεν είναι σίγουρο ότι οδηγούμαστε σε αληθή συμπεράσματα, για να αποφεύγουμε την εξαπάτηση ή την αυταπάτη. Παραθέτουμε τρία μόνο από τα δημοφιλέστερα ίσως άκυρα επιχειρήματα, μολονότι ο κατάλογος είναι μεγάλος και πάντα ανοιχτός σε προσθήκες, γιατί φαίνεται πως είναι ανεξάντλητη η επινοητικότητα του ανθρώπου όταν κάτι τον βοηθά να σκεφτεί λιγότερο ή να κατευθύνει τους άλλους.
1. Argumentum ad hominem (επιχείρημα κατά του
προσώπου, homo = άνθρωπος στα λατινικά, αιτιατική hominem). Το
επιχείρημα αυτό περιγράφει την περίπτωση κατά την οποία απορρίπτουμε ή
δεχόμαστε το περιεχόμενο μιας πρότασης με βάση το ποιος το λέει, π.χ. αν
ο Γιάννης μας λέει πως ο μπρούτζος είναι κράμα χαλκού με κασσίτερο,
αυτό το δεχόμαστε ή το απορρίπτουμε με βάση το αν συμπαθούμε τον Γιάννη,
με βάση τη διαγωγή του Γιάννη σε άλλα θέματα, την οικογένεια του
Γιάννη, τον χαρακτήρα του, τις πολιτικές του πεποιθήσεις, προηγούμενες
ορθές ή εσφαλμένες κρίσεις του Γιάννη σε άλλα θέματα κτλ. Ωστόσο τίποτε
από όλα αυτά πραγματικά δεν σχετίζεται με την αλήθεια ή μη του
περιεχομένου της πρότασης: ο μπρούτζος είναι κράμα χαλκού με κασσίτερο. Η
πρόταση αυτή είναι αληθής ή ψευδής με βάση το περιεχόμενό της, τη
σημασία των λέξεων που τη συναποτελούν και την αντικειμενική
πραγματικότητα. Όχι με βάση τον εκφωνητή της.
2. Argumentum ad temperantiam (επιχείρημα του
συμβιβασμού ή της χρυσής τομής, temperantia = αυτοσυγκράτηση,
εγκράτεια). Το επιχείρημα αυτό περιγράφει την περίπτωση κατά την οποία
δεχόμαστε ως σωστή τη θέση που βρίσκεται στο μέσον δύο ακραίων
τοποθετήσεων. Θεωρούμε δηλαδή με το ad temperantiam ότι η αλήθεια
βρίσκεται στο μέσον δύο ακραίων θέσεων. Η αλήθεια όμως είναι αυτονόητο
πως βρίσκεται εκεί που βρίσκεται η αλήθεια και δεν μπορεί κάποιος
μηχανισμός εξοικονόμησης σκέψης να μας τη δώσει ή να μας απαλλάξει από
την τοποθέτηση των άκρων ή τον κόπο της προσωπικής εξέτασης των
πραγμάτων. Για παράδειγμα, αν έχουμε από κάποιον την πληροφορία ότι ο
Γιάννης είναι πολύ λιτοδίαιτος και από κάποιον άλλον την πληροφορία ότι ο
Γιάννης είναι ιδιαίτερα φαγανός (μιλώντας πάντα για τον ίδιο Γιάννη
κατά το ίδιο χρονικό διάστημα), δεν μπορούμε να συμπεράνουμε ορθά ότι ο
Γιάννης τρέφεται φυσιολογικά (η μέση θέση), που θα μας υποδείκνυε το
argumentum ad temperantiam. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα δεν υπάρχει
μέση θέση. Για παράδειγμα η πρόταση: ο Γιάννης έκλεψε το βάζο με το
γλυκό, μπορεί να είναι ή αληθής ή ψευδής. Δεν υπάρχει μέση θέση.
3. Argumentum ad multitudinem ή argumentum ad numerum
(το επιχείρημα της πλειοψηφίας, multitudo = πλειοψηφία, αιτιατική
multitudinem). Με βάση το επιχείρημα αυτό δεχόμαστε σωστή μια θέση
επειδή την υποστηρίζουν οι περισσότεροι. Είναι όμως αυτονόητο ότι κάτι
είναι αληθές ή ψευδές ανεξάρτητα με τον αριθμό των ανθρώπων που το
υποστηρίζουν. Από την ιστορία γνωρίζουμε για πόσα πράγματα ήταν
πεπεισμένο πλήθος ανθρώπων, τα οποία τελικά αποδείχτηκε ότι δεν είναι
αλήθεια. Φυσικά η κρίση της πλειοψηφίας είναι λογικό να μας επηρεάζει
και να θεωρούμε περισσότερο αξιόπιστο κάτι που το λένε οι πιο πολλοί
(που και αυτό μπορεί να είναι υποκειμενική εκτίμηση, αν δεν βασίζεται σε
αριθμητικά και στατιστικά στοιχεία, δεν είναι σίγουρο πως έχουμε σαφή
εικόνα πάντα για το ‘τι λένε οι πολλοί’), όμως δεν έχει καμία απολύτως
σημασία για την αλήθεια μίας πρότασης Χ το πόσοι την υποστηρίζουν. Το Χ
είναι αληθές ή ψευδές με βάση το περιεχόμενό του και την αντικειμενική
πραγματικότητα και όχι με βάση τον αριθμό των υποστηρικτών της αλήθειας
του.
Ο κατάλογος των άκυρων επιχειρημάτων είναι πολύ
μεγάλος και στα είδη και στις παραλλαγές του κάθε επιχειρήματος. Όπως
αναφέραμε, τα άκυρα επιχειρήματα φαίνεται πως αποβλέπουν στην οικονομία
της σκέψης. Η χρήση τους όμως εμπεριέχει ρίσκο πλάνης και είναι
σημαντικό να τα αναγνωρίζουμε στον λόγο των άλλων, αλλά και να τα
συνειδητοποιούμε στη δική μας σκέψη.
Πηγή: Αντίφωνο
