Μερικές φορές κάνουμε κάποιες σκέψεις για μερικά θέματα και νομίζουμε ότι μόνο εμάς έχουν απασχολήσει. Ξαφνιάστηκα ευχάριστα όταν διάβασα το άρθρο του Γ.Τριάντη, που αναδημοσιεύω σήμερα, γιατί θέτει κάποια ερωτήματα και θίγει ένα θέμα που έχει απασχολήσει κι εμένα κατά καιρούς. Δηλαδή, αν μπορεί η κουλτούρα να αναχαιτίσει την έμφυτη βαρβαρότητα κάποιων ανθρώπων (ή και λαών).
Βγάζοντας βόλτα τις αμφιβολίες
του Γιάννη Τριάντη
Κάθε φορά που σκέφτομαι τη λέξη «κουλτούρα», βγάζω βόλτα τις αμφιβολίες μου. Όχι για το περιεχόμενο ή τον ορισμό της, αλλά για τον κόσμο της. Για εκείνους που η «κουλτούρα» είναι δεύτερη φύση και βλέπουν υποτιμητικά τους υπόλοιπους, αλλά προπάντων για τους δημιουργούς και τον περίγυρό τους. Για μια μικρή μερίδα, δηλαδή, που «παίζει τις θεότητες της μοίρας» με όργανο τα Γράμματα και την Τέχνη.
Πλήθος τα ερωτήματα και οι απορίες. Αλλά απαραίτητη μια υπόμνηση προτού τεθούν: η εκπαίδευση και η εξ αυτής παιδεία, όπως αποκτάται στο σχολείο και στο Πανεπιστήμιο, δεν ταυτίζονται απαραιτήτως με την ευρύτερη καλλιέργεια, με την «κουλτούρα». Τα πτυχία πιστοποιούν τη γνώση, αλλά δεν αποτελούν απόδειξη και διαβατήριο για την επικράτεια της «κουλτούρας». Αντίθετα, υπάρχουν τεχνίτες, αγρότες και γενικά «λαϊκοί άνθρωποι» μη πτυχιούχοι που νοιάζονται για τα Γράμματα και την Τέχνη, ο καθένας με τον τρόπο του. Ας πάμε όμως στα ερωτήματα:
Αναχαιτίζει η «κουλτούρα» τη βαρβαρότητα; Και, αν ναι, πώς γίνεται η Ευρώπη του Πολιτισμού να στάζει αίμα εδώ και αιώνες, να έχει υπάρξει θέατρο πολέμων και βίας με αποκορύφωμα τον ναζισμό, το Άουσβιτς και το Ολοκαύτωμα; Οι θεράποντες των Γραμμάτων και της Τέχνης - ευρύτερα «οι άνθρωποι της κουλτούρας», οι παθιασμένοι με τη λογοτεχνία, τη μουσική, το θέατρο, τα εικαστικά κ.λπ. - ξεχωρίζουν και λάμπουν με τη συμπεριφορά τους ή αρκετοί εξ αυτών ζουν και υπάρχουν κακόψυχοι, μισάνθρωποι, εκμεταλλευτές και αριβίστες; Και, βέβαια, αν υποθέσουμε ότι η «κουλτούρα» δεν «εξευγενίζει» απλώς, αλλά, όπως και η παιδεία, κάνει τους ανθρώπους ευτυχείς, είναι αυτονόητο ότι οι μορφωμένοι άνθρωποι είναι ευτυχέστεροι από τους αμόρφωτους;
Ο Χίτλερ λάτρευε τον Βάγκνερ και τη ζωγραφική. Πλείστοι όσοι ναζί, εραστές της Τέχνης, το βράδυ θεράπευαν τον Πολιτισμό και το πρωί επιδίδονταν σε ασκήσεις ωμότητος. Όπως η επιστήμη έτσι και η «κουλτούρα» δεν μπόρεσε να προσφέρει « απέναντι στο απάνθρωπο». Το υπενθυμίζει ο Τζωρτζ Στάινερ. Και το επιβεβαιώνει η ιστορία. Κάποια εξήγηση δίνει ο Άρθουρ Καίσλερ, που διατείνεται ότι ο εγκέφαλος του ανθρώπου διαθέτει δύο μέρη: «ένα μικρό, ηθικό και ορθολογικό, κι ένα πελώριο, κτηνώδες, ζωώδες, διεκδικητικό, γεμάτο φοβίες, και φονικά ένστικτα».
Η άποψη του Καίσλερ ίσως να φωτίζει και το «άνισον» ορισμένων δημιουργών. Μεγαλειώδη έργα από κακούς ανθρώπους· όχι ιδιόρρυθμους, μοναχικούς και παράξενους, αλλά κυνικούς και ιδιοτελείς τσιγκούνηδες στα αισθήματα, μικρόψυχους και υπηρέτες πασών των εξουσιών. Η αξία του έργου τους αναμφισβήτητη. Εδραία όμως και η απορία: τι κατέλιπεν σ' αυτούς τους ανθρώπους η βαθιά, μόνιμη σχέση με την «κουλτούρα»; Ε, λοιπόν, τί-πο-τε! Επομένως; Νότος πάλι ο κύκλος του προβληματισμού και της αμφιβολίας μιας και δεν υπάρχει στέρεη και πειστική απάντηση.
Προσωπικά, μου συμβαίνει συχνά: όταν οι άλλοι παραληρούν για ένα βιβλίο ή θεατρικό έργο κ.λπ., εγώ απορώ και εξίσταμαι. Δεν είναι θέμα γούστου η έκδηλη δυσανεξία μου. Κάλλιστα μπορεί να μη σ' αρέσει ένα είδος θεάτρου ή να μη σ' ενθουσιάζει κάποιος έστω και σπουδαίος συγγραφέας. Αλλά δεν πρόκειται περί αυτού. Μιλώ για καταφανώς κοινότοπες προσεγγίσεις και για φτηνούς μοντερνισμούς, για κούφια πράγματα δηλαδή, που όμως ενθουσιάζουν πλειάδα κριτικών και μέγα μέρος των μυημένων θεατών, αναγνωστών κ.ά. «Ίσως να μου λείπουν τα κατάλληλα ερμηνευτικά εργαλεία», σκέφτομαι ορισμένες φορές ή μπορεί να'χουν δίκιο όσοι λένε ότι «η κουλτούρα είναι κάτι πολύ επίλεκτο» και απαιτητικό.
Σε κάποιες περιπτώσεις έτσι είναι. Αλλά στις περισσότερες διαπιστώνει κανείς ότι βρίσκεται μπροστά στο φαινόμενο του ιδρυματισμού. Οι μυημένοι, οι φανατικοί, ζουν σ' έναν δικό τους κόσμο και αδυνατούν να διακρίνουν κάτι απλό. Ότι οι βαθυστόχαστες προσεγγίσεις οι ριζοτομικές εκφάνσεις του μοντερνισμού και άλλα παρεμφερή αποτυπώματα είτε κομίζουν γλαύκα ες Αθήνας είτε υπολείπονται της πραγματικής ζωής. Είναι λίγα μπροστά στη βιωματική εμπειρία και σε όσα συλλαμβάνουν οι κεραίες των «απλών ανθρώπων». Ότι συνιστούν μια απρόσιτη πόζα των «μορφωμένων», κατάλληλη για το κλείσιμο του ματιού ανάμεσα στους μυημένους και τίποτε άλλο.
Ένα βιβλίο του Βαγγέλη Ραπτόπουλου έχει τον εξής τίτλο: Ακούει ο Σημίτης Μητροπάνο: Ο τίτλος αυτός ανοίγει ένα μεγάλο κεφάλαιο που αφορά την περιφρόνηση παντός του λαϊκού από την ελίτ αλλά και το χάσμα, που συνεχώς διευρύνεται, μεταξύ των «μορφωμένων» και της «μάζας»... Μα, ναι! Πρέπει να επανέλθουμε κάποια στιγμή. Με μια μόνιμη σκέψη για οδηγό. Ότι κάλλιστα μπορούν να συνυπάρχουν ο Μητροπάνος και ο Μπαχ, ο Καζαντζίδης και ο Χαίντελ...
Βγάζοντας βόλτα τις αμφιβολίες
του Γιάννη Τριάντη
Κάθε φορά που σκέφτομαι τη λέξη «κουλτούρα», βγάζω βόλτα τις αμφιβολίες μου. Όχι για το περιεχόμενο ή τον ορισμό της, αλλά για τον κόσμο της. Για εκείνους που η «κουλτούρα» είναι δεύτερη φύση και βλέπουν υποτιμητικά τους υπόλοιπους, αλλά προπάντων για τους δημιουργούς και τον περίγυρό τους. Για μια μικρή μερίδα, δηλαδή, που «παίζει τις θεότητες της μοίρας» με όργανο τα Γράμματα και την Τέχνη.
Πλήθος τα ερωτήματα και οι απορίες. Αλλά απαραίτητη μια υπόμνηση προτού τεθούν: η εκπαίδευση και η εξ αυτής παιδεία, όπως αποκτάται στο σχολείο και στο Πανεπιστήμιο, δεν ταυτίζονται απαραιτήτως με την ευρύτερη καλλιέργεια, με την «κουλτούρα». Τα πτυχία πιστοποιούν τη γνώση, αλλά δεν αποτελούν απόδειξη και διαβατήριο για την επικράτεια της «κουλτούρας». Αντίθετα, υπάρχουν τεχνίτες, αγρότες και γενικά «λαϊκοί άνθρωποι» μη πτυχιούχοι που νοιάζονται για τα Γράμματα και την Τέχνη, ο καθένας με τον τρόπο του. Ας πάμε όμως στα ερωτήματα:
Αναχαιτίζει η «κουλτούρα» τη βαρβαρότητα; Και, αν ναι, πώς γίνεται η Ευρώπη του Πολιτισμού να στάζει αίμα εδώ και αιώνες, να έχει υπάρξει θέατρο πολέμων και βίας με αποκορύφωμα τον ναζισμό, το Άουσβιτς και το Ολοκαύτωμα; Οι θεράποντες των Γραμμάτων και της Τέχνης - ευρύτερα «οι άνθρωποι της κουλτούρας», οι παθιασμένοι με τη λογοτεχνία, τη μουσική, το θέατρο, τα εικαστικά κ.λπ. - ξεχωρίζουν και λάμπουν με τη συμπεριφορά τους ή αρκετοί εξ αυτών ζουν και υπάρχουν κακόψυχοι, μισάνθρωποι, εκμεταλλευτές και αριβίστες; Και, βέβαια, αν υποθέσουμε ότι η «κουλτούρα» δεν «εξευγενίζει» απλώς, αλλά, όπως και η παιδεία, κάνει τους ανθρώπους ευτυχείς, είναι αυτονόητο ότι οι μορφωμένοι άνθρωποι είναι ευτυχέστεροι από τους αμόρφωτους;
Ο Χίτλερ λάτρευε τον Βάγκνερ και τη ζωγραφική. Πλείστοι όσοι ναζί, εραστές της Τέχνης, το βράδυ θεράπευαν τον Πολιτισμό και το πρωί επιδίδονταν σε ασκήσεις ωμότητος. Όπως η επιστήμη έτσι και η «κουλτούρα» δεν μπόρεσε να προσφέρει « απέναντι στο απάνθρωπο». Το υπενθυμίζει ο Τζωρτζ Στάινερ. Και το επιβεβαιώνει η ιστορία. Κάποια εξήγηση δίνει ο Άρθουρ Καίσλερ, που διατείνεται ότι ο εγκέφαλος του ανθρώπου διαθέτει δύο μέρη: «ένα μικρό, ηθικό και ορθολογικό, κι ένα πελώριο, κτηνώδες, ζωώδες, διεκδικητικό, γεμάτο φοβίες, και φονικά ένστικτα».
Η άποψη του Καίσλερ ίσως να φωτίζει και το «άνισον» ορισμένων δημιουργών. Μεγαλειώδη έργα από κακούς ανθρώπους· όχι ιδιόρρυθμους, μοναχικούς και παράξενους, αλλά κυνικούς και ιδιοτελείς τσιγκούνηδες στα αισθήματα, μικρόψυχους και υπηρέτες πασών των εξουσιών. Η αξία του έργου τους αναμφισβήτητη. Εδραία όμως και η απορία: τι κατέλιπεν σ' αυτούς τους ανθρώπους η βαθιά, μόνιμη σχέση με την «κουλτούρα»; Ε, λοιπόν, τί-πο-τε! Επομένως; Νότος πάλι ο κύκλος του προβληματισμού και της αμφιβολίας μιας και δεν υπάρχει στέρεη και πειστική απάντηση.
Προσωπικά, μου συμβαίνει συχνά: όταν οι άλλοι παραληρούν για ένα βιβλίο ή θεατρικό έργο κ.λπ., εγώ απορώ και εξίσταμαι. Δεν είναι θέμα γούστου η έκδηλη δυσανεξία μου. Κάλλιστα μπορεί να μη σ' αρέσει ένα είδος θεάτρου ή να μη σ' ενθουσιάζει κάποιος έστω και σπουδαίος συγγραφέας. Αλλά δεν πρόκειται περί αυτού. Μιλώ για καταφανώς κοινότοπες προσεγγίσεις και για φτηνούς μοντερνισμούς, για κούφια πράγματα δηλαδή, που όμως ενθουσιάζουν πλειάδα κριτικών και μέγα μέρος των μυημένων θεατών, αναγνωστών κ.ά. «Ίσως να μου λείπουν τα κατάλληλα ερμηνευτικά εργαλεία», σκέφτομαι ορισμένες φορές ή μπορεί να'χουν δίκιο όσοι λένε ότι «η κουλτούρα είναι κάτι πολύ επίλεκτο» και απαιτητικό.
Σε κάποιες περιπτώσεις έτσι είναι. Αλλά στις περισσότερες διαπιστώνει κανείς ότι βρίσκεται μπροστά στο φαινόμενο του ιδρυματισμού. Οι μυημένοι, οι φανατικοί, ζουν σ' έναν δικό τους κόσμο και αδυνατούν να διακρίνουν κάτι απλό. Ότι οι βαθυστόχαστες προσεγγίσεις οι ριζοτομικές εκφάνσεις του μοντερνισμού και άλλα παρεμφερή αποτυπώματα είτε κομίζουν γλαύκα ες Αθήνας είτε υπολείπονται της πραγματικής ζωής. Είναι λίγα μπροστά στη βιωματική εμπειρία και σε όσα συλλαμβάνουν οι κεραίες των «απλών ανθρώπων». Ότι συνιστούν μια απρόσιτη πόζα των «μορφωμένων», κατάλληλη για το κλείσιμο του ματιού ανάμεσα στους μυημένους και τίποτε άλλο.
Ένα βιβλίο του Βαγγέλη Ραπτόπουλου έχει τον εξής τίτλο: Ακούει ο Σημίτης Μητροπάνο: Ο τίτλος αυτός ανοίγει ένα μεγάλο κεφάλαιο που αφορά την περιφρόνηση παντός του λαϊκού από την ελίτ αλλά και το χάσμα, που συνεχώς διευρύνεται, μεταξύ των «μορφωμένων» και της «μάζας»... Μα, ναι! Πρέπει να επανέλθουμε κάποια στιγμή. Με μια μόνιμη σκέψη για οδηγό. Ότι κάλλιστα μπορούν να συνυπάρχουν ο Μητροπάνος και ο Μπαχ, ο Καζαντζίδης και ο Χαίντελ...
