Η κριτική σκέψη βοηθός για σωστές αποφάσεις

Πολλές φορές βρισκόμαστε σε δίλημμα, όταν, προκειμένου να πάρουμε κάποια απόφαση ή να καταλήξουμε σε κάποιο συμπέρασμα, ζητάμε τις γνώμες κάποιων ειδικών, οι οποίες όμως διίστανται μεταξύ τους. Τι μπορούμε να κάνουμε τότε; Πολλοί ακολουθούν απλά την τελευταία γνώμη που άκουσαν, αλλά οπωσδήποτε αυτή δεν είναι η δέουσα λύση!
Οι πληροφορίες που λαμβάνουμε καθημερινά από διάφορες πηγές είναι συνεχείς, χωρίς τελειωμό. Εφημερίδες, διαδίκτυο, περιοδικά, τηλεόραση, βιβλία, συζητήσεις μας κατακλύζουν με πληροφορίες και απόψεις τις οποίες, πριν αποδεχτούμε την κατά τη γνώμη μας σωστή, πρέπει να τις περάσουμε από κάποια κριτική διαδικασία. Ποια μέθοδο πρέπει να ακολουθήσουμε γι’αυτό το σκοπό; Οι κριτικές ερωτήσεις μπορούν να μας βοηθήσουν να καταλήξουμε στα κατάλληλα συμπεράσματα. Δηλαδή ερωτήσεις που στόχο έχουν να ανιχνεύσουν την αξία μιας πληροφορίας εξετάζοντάς την από διάφορες πλευρές. Βέβαια, για να είναι εύστοχες αυτές οι ερωτήσεις θα πρέπει να βασίζονται σε όσο δυνατό περισσότερες πληροφορίες. Και φυσικά θα πρέπει να αποφεύγουμε ερωτήσεις που ως απάντηση θα έχουν εκείνη που μας αρέσει.
Ο καθηγητής Richard Paul διακρίνει την κριτική σκέψη σε χαμηλής και υψηλής συνείδησης. Τι σημαίνει αυτή η διάκριση μας εξηγούν οι M.Neil Browne και Stuart M.Keeley στο βιβλίο τους “Οδηγός Κριτικής Σκέψης”, από όπου αντιγράφω το παρακάτω κείμενο.

Κριτική σκέψη χαμηλής και υψηλής συνείδησης

Αν για εσάς η κριτική σκέψη είναι μια μέθοδος να υπερασπιστείτε τις αρχικές σας πεποιθήσεις ή αυτές που πληρώνεστε για να έχετε, τότε έχετε εμπλακεί σε κριτική σκέψη χαμηλής συνείδησης. Γιατί χαμηλής συνείδησης; Αν εφαρμόζετε τις δεξιότητες της κριτικής σκέψης κατ’ αυτό τον τρόπο, σημαίνει ότι δε σας ενδιαφέρει να προχωρήσετε προς την αλήθεια ή την αρετή. Ο στόχος της κριτικής σκέψης χαμηλής συνείδησης είναι να αντισταθεί και να εξουδετερώσει απόψεις και συλλογισμούς που διαφέρουν από τους δικούς σας. Το να είναι σκοπός της κριτικής σκέψης να κυριαρχήσει κάποιος και να νικήσει όσους διαφωνούν μαζί του αποτελεί καταστροφή της ενδεχόμενης ανθρωπιστικής και προοδευτικής πλευράς της.

Αντίθετα, η κριτική σκέψη υψηλής συνείδησης απαιτεί από εμάς να θέσουμε τις κριτικές ερωτήσεις σε όλους τους ισχυρισμούς, ακόμη και στους δικούς μας. Πιέζοντας τους εαυτούς μας να βλέπουμε με κριτικό μάτι όλες τις αρχικές μας πεποιθήσεις, προστατεύουμε τους εαυτούς μας από τις αυταπάτες και τη συμμόρφωση (τον κομφορμισμό). Είναι εύκολο απλώς να «κολλήσουμε» στις τωρινές μας πεποιθήσεις, ιδιαίτερα όταν είναι πολλοί οι άνθρωποι που τις μοιράζονται. Αυτός όμως ο εύκολος δρόμος μάς οδηγεί στο να διακινδυνεύουμε να διαπράξουμε λάθη τα οποία θα μπορούσαμε να αποφύγουμε.

Η κριτική σκέψη υψηλής συνείδησης δε μας πιέζει απαραίτητα να εγκαταλείψουμε τις αρχικές μας πεποιθήσεις. Μπορεί να μας προσφέρει μια βάση για να τις ενδυναμώσουμε, επειδή η κριτική εξέταση των εν λόγω πεποιθήσεων κάποιες φορές πιθανότατα θα ενισχύσει την αρχική μας δέσμευση σε αυτές. Πριν από πολλά χρόνια, ο John Stuart Mill μάς προειδοποίησε για τη ματαιότητα μιας σειράς απόψεων που έχουν αποκτηθεί χωρίς τη βοήθεια της κριτικής σκέψης υψηλής συνείδησης:

Αυτός που γνωρίζει τα πράγματα μόνο από την πλευρά του γνωρίζει λίγα. Τα επιχειρήματά του μπορεί να είναι καλά, και να μην υπάρχει κανείς που να μπορεί να τα αντικρούσει. Αν όμως και αυτός κατά τον ίδιο τρόπο είναι ανίκανος να αντικρούσει τα επιχειρήματα της άλλης πλευράς, αυτό σημαίνει ότι δεν έχει προπαρασκευάσει το έδαφος για να προτιμήσει τη μία ή την άλλη άποψη.

Το να νιώθει κάποιος περήφανος για μια άποψη σημαίνει να έχει επιλέξει την άποψη αυτή ανάμεσα σε άλλες που έχει κατανοήσει και αξιολογήσει.

Το να «κάνει» κάποιος κάτι είναι συνήθως πιο ευχάριστο από το να «βλέπει». Το να κάνει κάποιος κάτι καλά είναι ακόμα πιο ευχάριστο από το να κάνει απλώς. Αν εφαρμόζετε τη διαδραστική διαδικασία, θα νιώσετε την ίδια περηφάνια όταν διαβάζετε και ακούτε με αυτή που σας προσφέρει μια επιτυχημένη συμμετοχή σε σωματικές δραστηριότητες. 

Προσοχή: Η κριτική σκέψη χαμηλής συνείδησης είναι η χρησιμοποίηση της κριτικής σκέψης προκειμένου να υπερασπίζεται κανείς τις πεποιθήσεις του. Κριτική σκέψη υψηλής συνείδησης είναι η χρησιμοποίηση των ίδιων δεξιοτήτων προκειμένου να αξιολογεί κανείς όλους τους ισχυρισμούς και τις πεποιθήσεις, ιδιαιτέρως τις δικές του.

Όσοι σκέφτονται κριτικά αντλούν ικανοποίηση από το να γνωρίζουν πότε να πουν «όχι» σε μια ιδέα ή μια άποψη, καθώς και από το να ξέρουν γιατί αυτή η απάντηση είναι και η κατάλληλη. Αν εφαρμόζετε τακτικά τη μέθοδο του «κοσκινίσματος», τότε οτιδήποτε εισχωρήσει στο μυαλό σας θα περάσει προηγουμένως από συστηματική εξέταση. Όταν μια ιδέα ή πεποίθηση πληροί τα πιο πάνω κριτήρια, τότε θα έχει νόημα να συμφωνήσετε με αυτή — τουλάχιστον έως ότου εμφανιστούν νέα στοιχεία.

Σκεφτείτε πόσο καλά θα νιώθετε αν γνωρίζετε γιατί θα έπρεπε να αγνοήσετε ή να δεχτείτε μια συγκεκριμένη συμβουλή. Συχνά, όσοι έρχονται αντιμέτωποι με μια γνώμη διαφορετική από τη δική τους, απαντούν λέγοντας «Αυτή είναι η δική σου άποψη». Το θέμα όμως δε θα έπρεπε να είναι σε ποιον ανήκει η γνώμη αλλά αν πρόκειται για μια σωστή γνώμη!