Η αρχή της μυθολογίας

Η ελληνική μυθολογία είναι μαγευτική. Τις τελευταίες μέρες έπιασα στα χέρια μου τη Θεογονία του Ησίοδου. Είναι μια όμορφη διήγηση που μου θύμισε και κάποιες ιδιαίτερες απόψεις που διατυπώνονται σήμερα για την αρχή των πάντων.

Μετά ανέτρεξα στο βιβλίο "Η Ωραιότερη Ιστορία της Φιλοσοφίας" του Luc Ferry*, όπου σε κάποιο σημείο περιγράφει ο συγγραφέας με τον δικό του τρόπο (περιληπτικά, φυσικά) το έργο του Ησίοδου. 

Μεταφέρω στη συνέχεια ένα τμήμα του σχετικού κεφαλαίου από το Χάος μέχρι την επικράτηση του Δία. Φυσικά η διήγηση συνεχίζεται τόσο στο έργο του Ησίοδου, όσο και στο βιβλίο του Ferry.

Στην αρχή, δεν ήταν ο Λόγος όπως στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη. Αντιθέτως, η πρώτη θεότητα -της οποίας η γέννηση προηγείται όλων των άλλων και ιδίως της πολύ μεταγενέστερης γέννησης του Δία- ονομάζεται Χάος, πράγμα που δείχνει ότι βρισκόμαστε στον αντίποδα του αρμονικού κόσμου. Το Χάος δεν έχει ακόμα τις ιδιαιτερότητες μιας προσωπικής θεότητας: δεν έχει πρόσωπο, συνείδηση, ατομικά χαρακτηριστικά. Είναι μια άβυσσος, μια μαύρη τρύπα, κάτι σαν απύθμενο πηγάδι χωρίς χείλος όπου όλα είναι συγκεχυμένα. Όπως στους εφιάλτες μας, όπου πέφτουμε χωρίς να μπορούμε να σταματήσουμε, το Χάος ήταν μια απέραντη άβυσσος, στην οποία η πτώση εκείνου που θα έπεφτε δεν θα σταματούσε ποτέ.

Μετά το Χάος, εμφανίζεται μια δεύτερη θεότητα, χωρίς να ξέρουμε ακριβώς πώς - μοιάζει με θαύμα· στη γλώσσα του Χάιντεγκερ είναι το «θαύμα του Είναι». Ονομάζεται Γαία, γη. Είναι το αντίθετο του Χάους. Η Γαία δεν σας αφήνει να πέσετε, με κάθε έννοια του όρου... Είναι στέρεη· αν βάλετε το πόδι σας πάνω της, σας στηρίζει. Είναι η γη, αλλά και η μητέρα στην οποία μπορούμε να υπολογίζουμε και να στηριχτούμε. Από τη Γαία γεννήθηκαν σχεδόν όλες οι άλλες θεότητες, αρχίζοντας από την τρίτη, τον Ουρανό. Τον γέννησε μόνη της, από την ίδια της την υπόσταση, χωρίς να έχει ανάγκη να ενωθεί με κάποιον ερωτικό σύντροφο. Αυτός ο γιος έγινε αμέσως ο εραστής της. Πρέπει να πούμε ότι, αφού ήταν μόνοι στον κόσμο, η αιμομιξία ήταν αναπόφευκτη. Ο Ουρανός ήταν λοιπόν για τη Γαία σαν δεύτερο δέρμα. Ήταν συνεχώς ξαπλωμένος πάνω της, τη σκέπαζε σε όλη της την επιφάνεια και, για να μιλήσουμε ξεκάθαρα, οι δυο τους έκαναν έρωτα ακατάπαυστα. Από την ένωσή τους γεννήθηκαν πολλοί απόγονοι: Οι θεοί είναι τα παιδιά της αιμομιξίας (για άλλη μια φορά, σ’ αυτή την εποχή της ιστορίας του κόσμου, δεν υπάρχει άλλος τρόπος). Αυτή η θεϊκή γενιά μοιράστηκε σε τρεις ομάδες.

Πρώτα, στους δώδεκα Τιτάνες: έξι άντρες και έξι γυναίκες. Ήταν τρομεροί, με ασύγκριτη δύναμη, «τιτάνιοι» όπως λέμε ακόμα σήμερα, και όπως όλοι οι θεοί, ήταν αθάνατοι, δηλαδή άφθαρτοι. Η τέλεια ομορφιά τους συναγωνιζόταν την απεριόριστη βιαιότητά τους. Είναι οι πρώτοι προσωπικοί θεοί και έχουν ροπή προς τον πόλεμο για έναν βαθύτερο λόγο: Είναι ακόμα πολύ κοντά στο αρχικό χάος όπου εκτυλίσσεται η αναρχική πάλη των φυσικών δυνάμεων. Είναι λοιπόν θεοί γεννημένοι από το αρχικό χάος και σημαδεμένοι από αυτό σε σημείο που η συμπλοκή είναι η καθημερινή τους δουλειά.

Έπειτα, ήταν οι τρεις Κύκλωπες, των οποίων τα ονόματα είναι εύγλωττα αφού υποδηλώνουν, αντιστοίχως, τον κεραυνό, τη βροντή και την αστραπή. Όπως θα δούμε, θα δώσουν τα όπλα τους στον Δία όταν θα πολεμήσει με τους Τιτάνες.

Τέλος, η τρίτη κατηγορία παιδιών του Ουρανού και της Γαίας ήταν οι Εκατόγχειρες, τέρατα με εκατό τεράστια χέρια ο καθένας. Οι Εκατόγχειρες ήταν ακόμα βιαιότεροι και δυνατότεροι, αν κάτι τέτοιο μπορούσε να συμβεί, από τους Τιτάνες.

Όλα αυτά τα παιδιά -οι δώδεκα Τιτάνες, οι τρεις Κύκλωπες και οι τρεις Εκατόγχειρες- ήταν κλεισμένα στην κοιλιά της Γαίας σαν φυλακισμένα. Γιατί; Γιατί ο Ουρανός, ο πατέρας τους, δεν ήθελε να τα αφήσει να βγουν: Φοβόταν ότι θα του πάρουν τη θέση, τη γυναίκα, την εξουσία. Ο Ουρανός έμενε, λοιπόν, κολλημένος στη Γαία. Τη σκέπαζε τόσο καλά που δεν άφηνε καθόλου χώρο για να μπορέσουν τα παιδιά να βγουν και να δουν το φως. Αλλά η Γαία ήταν έξαλλη. Η κοιλιά της, που είχε γίνει τεράστια, την πονούσε και, κυρίως, ήθελε να δει τα παιδιά της. Τους μίλησε λοιπόν έτσι ώστε να την ακούσουν στο κέντρο των σπλάχνων της όπου είχαν μαζευτεί. «Υπάρχει κάποιος από σας» τους είπε «που να έχει το θάρρος να μας απαλλάξει από τον Ουρανό, αυτό τον πατέρα που δεν θέλει να σας αφήσει να βγείτε από την κοιλιά μου και να δείτε το φως; Αν θέλετε να βγείτε, αν θέλετε να γεννηθείτε, θα σας βοηθήσω».

Τελικά ο νεότερος των Τιτάνων, ο Κρόνος, δήλωσε έτοιμος να πολεμήσει τον πατέρα του. Η Γαία κατασκεύασε τότε μέσα στην κοιλιά της ένα μεταλλικό δρεπάνι και το εμπιστεύτηκε στον γιο της. Όταν ο Ουρανός έκανε πάλι έρωτα με τη Γαία, ο Κρόνος ευνούχισε τον πατέρα του τη στιγμή της διείσδυσης, με το αριστερό χέρι - που λόγω αυτού έγινε για πάντα το «κακό χέρι» (στα λατινικά «sinistra», από όπου προέρχεται η γαλλική λέξη «sinistre», σημαίνει «συμφορά»).

Με εξαιρετική οξύτητα, ο μύθος κάνει τον ευνουχισμό του Ουρανού, που βάζει τέλος στη βασιλεία της μόνης άμεσης και απεριόριστης ικανοποίησης των επιθυμιών του, σύμβολο της γέννησης του χώρου και του χρόνου. Βρίσκουμε τον απόηχό του ως τον Φρόυντ, που είδε στον συμβολικό ευνουχισμό τον οποίο επιφέρει το οιδιπόδειο ταμπού της αιμομιξίας την πηγή μιας νέας επεξεργασίας των επιθυμιών του ατόμου, που θα του επιτρέψει να τις προβάλλει σ’ ένα ευρύτερο κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο, έξω από την οικογένεια του. Γιατί αυτός ο ευνουχισμός σηματοδοτεί τη γέννηση του χώρου και του χρόνου; Διότι, υπό το κράτος του πόνου, ο Ουρανός ξεκόλλησε επιτέλους από τη Γαία, ο ουρανός απομακρύνθηκε από τη γη, έφυγε ουρλιάζοντας «προς τα πάνω», εκεί όπου θα φαινόταν στο εξής σαν ταβάνι του κόσμου· απίστευτα θεαματική εικόνα της γέννησης του χώρου.

Αλλά αυτό το άνοιγμα του χώρου σήμανε επίσης την αρχή του χρόνου: Επιτρέποντας στα παιδιά να βγουν από την κοιλιά της μάνας τους, τους έδωσε τα μέσα να ζήσουν τη ζωή τους και να αποκτήσουν στη συνέχεια δικά τους παιδιά, δημιουργώντας έτσι έναν κύκλο γενεών των οποίων η διαδοχή μπλέκεται με τον ιστορικό χρόνο. Πριν από τον ευνουχισμό του Ουρανού, ο χρόνος και η Ιστορία ήταν, ας πούμε, σταματημένοι, μπλοκαρισμένοι. Η γέννηση των Τιτάνων εγκαινιάζει την ανανέωση των γενεών και την ιστορικότητα, που είναι η συνέπειά της. Έκτοτε ο Χρόνος αποκτά θεϊκή υπόσταση. 0 Κρόνος θα γίνει Χρόνος, ο θεός του χρόνου.

Ο Κρόνος παντρεύτηκε μία από τις αδερφές του, μια Τιτανίδα, τη Ρέα. Μαζί της απέκτησε με τη σειρά του έξι παιδιά. Αλλά δεν ήταν λιγότερο καχύποπτος απέναντι τους από όσο υπήρξε ο Ουρανός απέναντι σ’ εκείνον και τα αδέρφια του. Πράγματι, ήταν σε θέση να ξέρει ότι τα παιδιά είναι επικίνδυνα, εφόσον είχε ευνουχίσει τον ίδιο του τον πατέρα: Αποφάσισε, λοιπόν, να καταπίνει τα παιδιά του προτού αρχίσουν να μεγαλώνουν. Εδώ έχουμε άλλο ένα σύμβολο του χρόνου που καταπίνει συνεχώς τον εαυτό του: Τα χρόνια τρώνε τις μέρες, οι μέρες καταπίνουν τις ώρες, οι ώρες καταβροχθίζουν τα λεπτά, τα λεπτά τα δευτερόλεπτα κτλ.

Όπως η μητέρα της η Γαία, η Ρέα υπέφερε φρικτά από τη συμπεριφορά του συζύγου της απέναντι στα παιδιά τους. Αποφάσισε λοιπόν να σώσει το τελευταίο μωρό, τον Δία, που σε λίγο θα γινόταν ο βασιλιάς των θεών, θα δημιουργούσε τον κόσμο και θα έβαζε τέλος στο χάος. Για να αποτρέψει τον Κρόνο να τον καταβροχθίσει, τον έκρυψε, με τη βοήθεια της Γαίας, σε μια βαθιά σπηλιά που η Γαία (η οποία σας υπενθυμίζω ότι είναι η ίδια η γη) διαρρύθμισε για τον μικρό Δία. Έπειτα έβαλε μια πέτρα στις φασκιές του μωρού και τη σερβίρισε στον Κρόνο, ο οποίος, προφανώς άσχετος με τη γαστρονομία, την κατάπιε χωρίς να υποψιαστεί την αντικατάσταση. 0 Δίας μεγάλωσε ήρεμα, προστατευμένος από τη δίωξη του πατέρα του, θρεμμένος από το κέρας της αφθονίας της κατσίκας Αμάλθειας, από όπου κυλούσαν θεϊκές τροφές. Έγινε ένας υπέροχος έφηβος ύστερα ένας νεαρός άντρας απαράμιλλης ομορφιάς και δύναμης.

0 Δίας αποφάσισε να επιτεθεί στον πατέρα του για να ελευθερώσει τους αδερφούς και τις αδερφές του που, όντας αθάνατοι, ζούσαν ακόμα στην κοιλιά του Κρόνου. Έτσι άρχισε ο περίφημος πόλεμος των θεών που έφερε την πρώτη γενιά, των Τιτάνων, υπό την καθοδήγηση του Κρόνου, σε σύγκρουση με τη δεύτερη, του Δία και των αδερφών του, που ονομάστηκαν Ολύμπιοι, γιατί έκαναν το όρος Όλυμπος κατοικία τους.

Ας θυμίσουμε, προτού δέσουμε μαζί όλα τα νήματα αυτής της ιστορίας, ότι ο Κρόνος δεν υποπτευόταν μόνο τα παιδιά του, αλλά και τους αδερφούς του, γι’ αυτό είχε κλείσει τους Εκατόγχειρες και τους Κύκλωπες στα έγκατα της γης, σ’ έναν τόπο τρομακτικό, σκοτεινό, κρύο και υγρό που λεγόταν Τάρταρος. Ας υπενθυμίσουμε επίσης, για να καταλάβουμε καλύτερα την έκβαση της ιστορίας, ότι ο Δίας δεν είχε μόνο γιγάντια δύναμη αλλά και απεριόριστη εξυπνάδα από τότε που... κατάπιε (ακολουθώντας την οικογενειακή παράδοση) τη Μήτιδα, την πρώτη του γυναίκα! Η Μήτις ήταν η πανουργία και η εξυπνάδα. Μπορούσε να παίρνει όλες τις πιθανές και απίθανες μορφές, έτσι ώστε μια μέρα που ο Δίας της ζήτησε να μεταμορφωθεί σε σταγόνα νερού, το έκανε χωρίς καμιά δυσκολία... κι εκείνος το ίδιο εύκολα την κατάπιε (ξαναβρίσκουμε ένα παρόμοιο στιγμιότυπο στον Παπουτσωμένο γάτο, όταν ο γάτος ζητάει από τον δράκο να μεταμορφωθεί σε ποντίκι... κι έπειτα τον τραγανίζει!).

Χάρη σ’ αυτή την εξυπνάδα που είχε στο εξής μέσα του ο Δίας κατάλαβε ότι τον συνέφερε να ελευθερώσει τους Κύκλωπες και τους Εκατόγχειρες. Τους έβγαλε από τη φυλακή τους, κάνοντάς τους αμέσως συμμάχους που θα του ήταν αιώνια ευγνώμονες. Έτσι, οι Κύκλωπες του έδωσαν τα όπλα (τον κεραυνό, την αστραπή και τη βροντή) χάρη στα οποία νίκησε στον πόλεμο εναντίον των Τιτάνων. Δεν έχουμε τη δυνατότητα εδώ να υπεισέλθουμε στις διάφορες περιπέτειες αυτής της ιστορίας όσο συναρπαστικές και διδακτικές κι αν είναι· φτάνουμε λοιπόν στην έκβασή της, που της δίνει όλο της το φιλοσοφικό νόημα.

Μόλις ο Δίας νίκησε στον πόλεμο εναντίον των Τιτάνων και τους έκλεισε με τη σειρά του στα Τάρταρα, πίσω από τεράστιες μπρούντζινες πόρτες που φύλαγε ο σκύλος Κέρβερος και οι Εκατόγχειρες, άρχισε να βάζει σε τάξη τον κόσμο, εναρμόνισε τα διάφορα μέρη του, τα διευθέτησε και εξασφάλισε τη συνύπαρξή τους σύμφωνα με λογικές και δίκαιες αρχές. Έτσι, τη βία και το χάος που χαρακτήριζαν την προηγούμενη γενιά θεών, διαδέχτηκε, υπό την κυριαρχία του Δία και των Ολυμπίων, ένας κόσμος, μια κοσμική τάξη βαθιά αρμονική, σωστή, ωραία και αγαθή, όπου όλοι όσοι διαθέτουν λίγη σοφία καταλαβαίνουν τι κερδίζουν με το να βρουν εκεί τη σωστή τους θέση.

* Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ - Μετάφραση: Σώτη Τριανταφύλλου