Η ανακάλυψη της αλήθειας στους διαλόγους του Πλάτωνα

Στο θέμα της αθανασίας της ψυχής κατά τον Πλάτωνα, είχα αναφερθεί στο παρελθόν και σε άλλο σημείωμα, παραθέτοντας μάλιστα αποσπάσματα από τους διαλόγους Μένων και Φαίδρος, (εδώ)

Στο ίδιο θέμα αναφέρεται ο Γάλλος παιδαγωγός και καθηγητής της Φιλοσοφίας Luc Ferry στο παρακάτω κείμενο, που υπάρχει στο βιβλίο του «Η Ωραιότερη Ιστορία Της Φιλοσοφίας»*, προσεγγίζοντας και αναλύοντας το θέμα της γνώσης και της εύρεσης της αλήθειας με τον δικό του τρόπο.

Γνωρίζω σημαίνει αναγνωρίζω

Ο Πλάτωνας παρουσιάζει μια θεωρία βασισμένη σ’ αυτό που αποκαλεί «ανάμνηση», δηλαδή την ανάμνηση των ιδεών με τις οποίες η ψυχή μας βρισκόταν σε επαφή προτού ενσαρκωθεί στο σώμα μας με τη γέννησή μας. Πριν από τη γέννησή τους, οι άνθρωποι κατοικούσαν σ’ αυτό τον «κόσμο των Ιδεών», ένα είδος παραδείσου όπου ήταν συγκεντρωμένες οι ψυχές και, γενικότερα, οι Ιδέες, που δίνουν τη μορφή και τις ιδιότητές τους σε όλα τα όντα και σε όλα τα πράγματα, των οποίων είναι η ίδια η αλήθεια. Χωρίς σώμα και αισθητήρια όργανα που πολύ συχνά παραπλανούν, η ψυχή, σ’ αυτόν τον καθαρά νοερό κόσμο, μπορούσε να ατενίζει τις καθαρές Ιδέες, για παράδειγμα εκείνες των μαθηματικών, χωρίς να περνά από το παραμορφωτικό βλέμμα των ματιών του σώματος, καταφεύγοντας μόνο στη δύναμη της νόησης: Η ψυχή έβλεπε τότε άμεσα την αλήθεια και ήταν σε πλήρη συμφωνία μαζί της.

Μέσα από αυτό το πρίσμα, η γέννηση συνιστά αναπόφευκτα μια πτώση με τη σχεδόν βιβλική έννοια του όρου: κατάπτωση, παρακμή, καταστροφή. Ρίχνει την ψυχή στη φυλακή του σώματος, όπου βρίσκεται εκτεθειμένη σε όλα τα πιθανά λάθη, εφόσον οι αισθήσεις είναι απατηλές. Γιατί απατηλές; Ας αναφέρουμε αμέσως την επιχειρηματολογία της οποίας την ουσία ο Καρτέσιος θα επαναλάβει στο περίφημο χωρίο του δεύτερου από τους Μεταφυσικούς στοχασμούς, που ασχολείται με το παράδειγμα του κεριού. Το κερί εμφανίζεται σε στερεά και άοσμη μορφή όταν είναι κρύο, ενώ ρευστοποιείται και γίνεται αρωματικό όταν το πλησιάζουμε στη φωτιά. Αν περιοριστούμε στις αισθητηριακές μας εντυπώσεις, θα συμπεράνουμε ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές πραγματικότητες. Μόνο η νόηση, που αναλύει με κριτικό τρόπο τις πληροφορίες των αισθήσεων, επιτρέπει να ανακαλύψουμε την αλήθεια, δηλαδή ότι βρισκόμαστε μπροστά σε δύο καταστάσεις του ίδιου υλικού. Το ίδιο ισχύει για τις τρεις καταστάσεις του νερού αναλόγως με τη θερμοκρασία στην οποία βρίσκεται (στερεό, υγρό, αέριο) και για πολλές άλλες καταστάσεις όπου οι αισθήσεις μας αποκαλύπτουν την ανεπάρκειά τους.

Η αρχή της μυθολογίας

Η ελληνική μυθολογία είναι μαγευτική. Τις τελευταίες μέρες έπιασα στα χέρια μου τη Θεογονία του Ησίοδου. Είναι μια όμορφη διήγηση που μου θύμισε και κάποιες ιδιαίτερες απόψεις που διατυπώνονται σήμερα για την αρχή των πάντων.

Μετά ανέτρεξα στο βιβλίο "Η Ωραιότερη Ιστορία της Φιλοσοφίας" του Luc Ferry*, όπου σε κάποιο σημείο περιγράφει ο συγγραφέας με τον δικό του τρόπο (περιληπτικά, φυσικά) το έργο του Ησίοδου. 

Μεταφέρω στη συνέχεια ένα τμήμα του σχετικού κεφαλαίου από το Χάος μέχρι την επικράτηση του Δία. Φυσικά η διήγηση συνεχίζεται τόσο στο έργο του Ησίοδου, όσο και στο βιβλίο του Ferry.

Στην αρχή, δεν ήταν ο Λόγος όπως στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη. Αντιθέτως, η πρώτη θεότητα -της οποίας η γέννηση προηγείται όλων των άλλων και ιδίως της πολύ μεταγενέστερης γέννησης του Δία- ονομάζεται Χάος, πράγμα που δείχνει ότι βρισκόμαστε στον αντίποδα του αρμονικού κόσμου. Το Χάος δεν έχει ακόμα τις ιδιαιτερότητες μιας προσωπικής θεότητας: δεν έχει πρόσωπο, συνείδηση, ατομικά χαρακτηριστικά. Είναι μια άβυσσος, μια μαύρη τρύπα, κάτι σαν απύθμενο πηγάδι χωρίς χείλος όπου όλα είναι συγκεχυμένα. Όπως στους εφιάλτες μας, όπου πέφτουμε χωρίς να μπορούμε να σταματήσουμε, το Χάος ήταν μια απέραντη άβυσσος, στην οποία η πτώση εκείνου που θα έπεφτε δεν θα σταματούσε ποτέ.

Μετά το Χάος, εμφανίζεται μια δεύτερη θεότητα, χωρίς να ξέρουμε ακριβώς πώς - μοιάζει με θαύμα· στη γλώσσα του Χάιντεγκερ είναι το «θαύμα του Είναι». Ονομάζεται Γαία, γη. Είναι το αντίθετο του Χάους. Η Γαία δεν σας αφήνει να πέσετε, με κάθε έννοια του όρου... Είναι στέρεη· αν βάλετε το πόδι σας πάνω της, σας στηρίζει. Είναι η γη, αλλά και η μητέρα στην οποία μπορούμε να υπολογίζουμε και να στηριχτούμε. Από τη Γαία γεννήθηκαν σχεδόν όλες οι άλλες θεότητες, αρχίζοντας από την τρίτη, τον Ουρανό. Τον γέννησε μόνη της, από την ίδια της την υπόσταση, χωρίς να έχει ανάγκη να ενωθεί με κάποιον ερωτικό σύντροφο. Αυτός ο γιος έγινε αμέσως ο εραστής της. Πρέπει να πούμε ότι, αφού ήταν μόνοι στον κόσμο, η αιμομιξία ήταν αναπόφευκτη. Ο Ουρανός ήταν λοιπόν για τη Γαία σαν δεύτερο δέρμα. Ήταν συνεχώς ξαπλωμένος πάνω της, τη σκέπαζε σε όλη της την επιφάνεια και, για να μιλήσουμε ξεκάθαρα, οι δυο τους έκαναν έρωτα ακατάπαυστα. Από την ένωσή τους γεννήθηκαν πολλοί απόγονοι: Οι θεοί είναι τα παιδιά της αιμομιξίας (για άλλη μια φορά, σ’ αυτή την εποχή της ιστορίας του κόσμου, δεν υπάρχει άλλος τρόπος). Αυτή η θεϊκή γενιά μοιράστηκε σε τρεις ομάδες.