Ποιο είναι το τέλειο πολίτευμα κατά τον Αριστοτέλη (του Ευ.Παπανούτσου)

Στο κείμενο που αναδημοσιεύω στη συνέχεια από το βιβλίο του Ευ.Παπανούτσου "Οι Δρόμοι της Ζωής" - στο οποίο περιέχονται κείμενα που είχαν δημοσιευτεί σε διάφορα έντυπα στα τέλη της δεκαετίας του 70 - ο συγγραφέας/φιλόσοφος, αφού πρώτα διαπιστώνει την έλλειψη πολιτικής διαπαιδαγώγησης των Ελλήνων πολιτών, ανατρέχει στα κείμενα του Αριστοτέλη, προκειμένου να εξετάσει και να απαντήσει στο ερώτημα "ποιο είναι το καλύτερο πολίτευμα;"   

Εάν κανείς υποστηρίξει σοβαρά σε φιλικό κύκλο ότι όχι μόνο οι νέοι που φοιτούν ακόμα στο σχολείο, αλλά και εμείς οι ώριμοι, που υποτίθεται ότι με τις εμπειρίες της ηλικίας αποκτήσαμε τα εφόδια της ζωής, έχουμε ανάγκη από πολιτική αγωγή, είναι σχε­δόν βέβαιο ότι θα προκαλέσει, αν όχι διαμαρτυρίες, ασφαλώς τη θυμηδία. Εντούτοις παλαιότερα και πρόσφατα γεγονότα του εθνικού μας βίου πείθουν όποιον θα τα εξετάσει με προσοχή ότι στο κεφάλαιο τούτο οι ελλείψεις μας είναι πολλές. Και θα είχαμε ανα­ρίθμητα σφάλματα αποφύγει, και σωθεί από άλλες τόσες πικρές μεταμέλειες, αν είχαμε με κάποιο τρόπο διδαχτεί τα στοιχεία της πολιτικής θεωρίας. Το Σύνταγμά μας, όπως και όλα τα δημοκρα­τικά Συντάγματα, για την άσκηση των πολιτικών μας δικαιωμά­των ως μόνους όρους θέτει την ενηλικίωση και τον (με την ευρύτατη έννοια της λέξης) έντιμο βίο. Όχι και την προπαιδεία, ένα κάποιο διαφωτισμό στα μεγάλα θέματα της πολιτικής ζωής. Υποτίθεται ότι μαζί με τη γενική του εκπαίδευση, που είναι υποχρεωτική για τον πολίτη της Δημοκρατίας, αυτός θα έχει πάρει και μια στοιχειώ­δη πολιτική αγωγή. Ποιαν όμως αγωγή του τύπου τούτου δίνει στα παιδιά του Λαού το ελληνικό σχολείο — από το δημοτικό έως το πανεπιστήμιο; Καλύτερα να μην επιχειρήσουμε να δώσουμε απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα. Και ας υπογραμμίσουμε άλλη μια φορά την ανάγκη όλων των ηλικιών να διαπαιδαγωγηθούν πολιτι­κά, εάν θέλουμε οι πολίτες αυτής της (ανέκαθεν δεινοπαθούσας από εσωτερικούς κλυδωνισμούς) χώρας και άξιοι να γίνουν της Δημο­κρατίας και συνειδητά να την υπηρετήσουν.

Εάν μου έδιναν την εντολή να διδάξω πολιτική θεωρία σε μικρούς και μεγάλους, εγώ — με την άδειά σας — θα άρχιζα το μά­θημά μου δίνοντας το λόγο σ’ ένα δοκιμασμένο και απαράμιλλο στο είδος του συγγραφέα, Δάσκαλο των δασκάλων, στον Αριστοτέλη.

Οι πολιτικές φατρίες

Κάθε ομάδα ατόμων που κατέχει ορισμένα προνόμια και είναι υποχρεωμένη να αγωνίζεται για να τα διατηρήσει, αποκτά μια ειδική ομαδική ψυχολογία. Κατά τον ίδιο τρόπο και τα μέλη της οποιασδήποτε πολιτικής ομάδας που

κατέχουν κάποια προνόμια, μπροστά στον κίνδυνο να τα απωλέσουν και μέσα από την αγωνία τους να τα διατηρήσουν, αποκτούν αυτή την ειδική ομαδική ψυχολογία. Είναι μια ψυχολογία που οδηγεί στην ομαδική προσπάθεια διατήρησης του υπάρχοντος status. Δηλαδή της συντήρησης.
Ο στρατηγικός στόχος της συντήρησης αυτού του status επιτυγχάνεται με την κατεύθυνση του αγώνα της πολιτικής ομάδας προς δύο κυρίως ενδιάμεσους στόχους. Αφ’ ενός, αποκρούεται όποιος αμφισβητήσει την ομάδα και τα προνόμια της και αφ’ ετέρου, γίνεται αυστηρότατος έλεγχος σε όποιον προσπαθήσει να εισέλθει.
Η κατανόηση της συμπεριφοράς της όποιας πολιτικής ομάδας, που αγωνίζεται να διατηρήσει τα προνόμια της, καθιστά πλέον σαφές γιατί τελικώς αναδεικνύονται και επιβιώνουν μόνον οι «υποτακτικοί εντολοδόχοι» του πολιτικού κατεστημένου. Αντιθέτως, ένας από τους μεγαλύτερους αντιπάλους που έχουν να αντιμετωπίσουν όλες οι φατρίες της πολιτικής ελίτ, είναι τα άτομα εκείνα που διαθέτουν ισχυρή ασυμβίβαστη προσωπικότητα. Μια τέτοια προσωπικότητα είναι μαθηματικά βέβαιο πως κάποια στιγμή θα αμφισβητήσει τα προνόμια του πολιτικού κατεστημένου και υπάρχει κίνδυνος να ηγηθεί της μάζας, την οποία και θα αποσπάσει από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό του. Έτσι, το πολιτικό κατεστημένο θα μείνει μετέωρο, με φυσική συνέπεια την πτώση του.

Η ευρωπαϊκή σκέψη γεννήθηκε στην Ελλάδα

Στη συνέχεια αναδημοσιεύω ένα τμήμα από την εισαγωγή του βιβλίου του Bruno Snell "Η Ανακάλυψη του Πνεύματος"*. Στο βιβλίο αυτό μελετάται η πορεία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και η συμβολή του στη συγκρότηση της ευρωπαϊκής σκέψης.

Η ευρωπαϊκή σκέψη αρχίζει με τους αρχαίους Έλληνες. Στην εποχή τους χρονολογείται γενικά η διαμόρφωση ενός μοναδικού τρόπου σκέψης, που για τον ευρωπαϊκό κόσμο έχει αναμφισβήτητα δεσμευτικό χαρακτήρα. Όταν μάλιστα με την προϋπόθεσή της ασκούμε επιστήμη ή φιλοσοφία, η σκέψη αυτή αποδεσμεύεται από κάθε σχετική ιστορική συνθήκη και σκοπεύει στο στα­θερό και απόλυτο, στην αλήθεια. Ακριβέστερα: δεν σκοπεύει απλώς στην αλήθεια, αλλά και κατορθώνει να συλλάβει το σταθε­ρό, το απόλυτο και το αληθινό. Ωστόσο η σκέψη αυτή σχηματί­στηκε ιστορικά, και η λέξη «σχηματίστηκε» στην πραγματική της σημασία είναι πολύ πλουσιότερη από ό,τι συνήθως πιστεύε­ται. Επειδή είμαστε συνηθισμένοι να δεχόμαστε τη σκέψη αυτή υποχρεωτικά, την ταυτίζουμε κατά απλοϊκό και αυθόρμητο τρό­πο με νοητικές διαδικασίες διαφορετικού τύπου. Έτσι, αν και η ολοένα αυξανόμενη κατανόηση του ιστορικού γίγνεσθαι στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα οδήγησε στην αναθεώρηση της ορθολογιστικής άποψης ότι το «πνεύμα» παραμένει αι­ώνια αμετάβλητο, οι δυσκολίες σχετικά με την κατανόηση της γένεσης της ελληνικής σκέψης εξακολουθούν να υφίστανται. Αυτό συμβαίνει γιατί οι μαρτυρίες του πρώιμου ελληνικού πολιτισμού κρίνονται με βάση τις δικές μας σύγχρονες αντιλήψεις. Έτσι ε­πειδή η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, τα πρώτα έργα της ελληνικής παράδοσης, επικοινωνούν άμεσα με τον σύγχρονο αναγνώστη και τον συγκινούν βαθιά, παραβλέπεται εύκολα το γεγονός ότι στον Όμηρο όλα είναι πολύ διαφορετικά από ό,τι στη δική μας εποχή.