Συζήτηση για τα γηρατειά (από την Πολιτεία του Πλάτωνα)

    Σε κάποιο σημείο στην Πολιτεία, ο Πλάτωνας παραθέτει μια συζήτηση ανάμεσα στον Σωκράτη και στον Κέφαλο, πατέρα του Πολέμαρχου, στο σπίτι του οποίου βρίσκονται, με θέμα τα γηρατειά. Είναι από εκείνα τα σημεία που αξίζουν προσοχής, αλλά συνήθως παραμελούνται σε πολλούς από τους διαλόγους του Πλάτωνα, εφόσον δεν είναι το βασικό θέμα τους.
    Για να γίνει πιο προσιτό αυτό το απόσπασμα, προσπάθησα να κάνω μια μετάφραση με φρασεολογία όσο πιο κοντινή μπορούσα σε εκφράσεις που χρησιμοποιούμε σήμερα, με σεβασμό πάντα στο πρωτότυπο.

 - Και να δεις, είπα εγώ, Κέφαλε, αισθάνομαι μεγάλη χαρά να συνδιαλέγομαι με τους πολύ ηλικιωμένους, διότι μου φαίνεται ότι χρειάζεται να ζητάω από αυτούς διάφορες πληρο­φορίες, αφού έχουν ήδη διατρέξει ένα δρόμο, τον όποιον ίσως γίνει ανάγκη να βαδίσουμε και μείς, ο οποίος τί να είναι τάχα, τραχύς και δύσκολος, ή εύκολος και ευκολοδιάβατος. Κι έτσι τώρα θα μου έκανες μεγάλη ευχαρίστηση να μου μάθεις, αφού άλλωστε βρίσκεσαι σ’αυτό το σημείο της ηλικίας, το οποίον οι ποιητές ονομάζουν κατώφλι του γήρατος, αν είναι δύσκολο αυτό το στάδιο της ζωής—ή πώς θα το έλεγες εσύ;

- Εγώ θα σου πω την πάσαν αλήθεια, Σωκράτη, δηλαδή πώς μου φαίνεται αυτό που ρωτάς. Επειδή πολλές φορές τυχαίνει και μαζευόμαστε μερικοί που έχουμε την ίδια ηλικία, εφαρμόζοντας την παλαιά παροιμία (όμοιος τον όμοιον). Οι περισσότεροι λοιπόν από μας δεν κάνουν τίποτε άλλο, παρά να θρηνολογούν, καθώς θυμούνται και ποθούν τις ηδονές της νιότης τους, και τις σχετικές με τον έρωτα και τα συμπόσια, τα γλέντια και τα άλλα τα σχετικά και αγανακτούν, λες και έχουν στερηθεί μεγάλα και σπουδαία πράγματα και σαν να ήταν τότε αληθινά ευτυχισμένη η ζωή τους, ενώ τώρα ούτε ζωή δεν αξίζει να την ονομάζει κανείς. Μερικοί δε οδύρονται και για τους προπηλακισμούς που υφίσταται το γήρας εκ μέρους των οικείων τους, και εκτός απ’ όλα αυτά ψάλλουν τον εξάψαλμο στο γήρας, θεωρώντας το υπαίτιο για όλα αυτά τα άσχημα.

Αν υπάρχει η μετενσάρκωση, γιατί δεν θυμόμαστε τις προηγούμενες ζωές μας;

    Παρά τα όποια επιχει­ρήματα μπορούν να εκτεθούν υπέρ της μετενσάρκωσης, δεν μπο­ρούν εν τούτοις να μας κάνουν να παραβλέψουμε ότι η μό­νη αληθινή απόδειξη γι’ αυτή θα ήταν η δυνατότητα της αναμνήσεως των περασμένων ζωών. Το πιο ισχυρό επιχείρη­μα που προβάλλεται κατά της μετενσάρκωσης είναι αυτό: «Αν είχαμε ξαναζήσει πάνω στη γη, γιατί να μην θυμόμαστε τις περασμένες ζωές μας;» Οι αντίθετοι προς τη θεωρία της μετενσάρκωσης πιστεύουν ότι η φαινομενική έλλειψη αναμνήσεων αποδεικνύει την πλάνη της και απο­κλείει κάθε ηθική δικαίωση στην ιδέα της επαναγέννησης. Γιατί να υποφέρουμε σήμερα για πράξεις που είχαμε διαπράξει σε άλλες ζωές, εφόσον δεν διατηρούμε την παραμι­κρή ανάμνηση από τις πράξεις αυτές; Άλλοι υποστηρίζουν ότι εφόσον η ψυχή δεν διατηρεί την ανάμνηση των περασμένων υπάρξεων και καμία προσωπική ενσυνείδητη ταυτότητα δεν κα­τοικεί μέσα στην όλη σειρά των επαναγεννήσεων, οι συνέ­πειες των πράξεων επιπίπτουν κατ’ ανάγκη σε μια άλλη οντότητα, που δεν γνωρίζει την αιτία της τιμωρίας της και συνεπώς δεν γίνεται ούτε καλύτερη, ούτε σοφότερη με το να έχει τιμωρηθεί.

    Αν δεν διατηρούμε καμία ανάμνηση από το παρελ­θόν, αν η ψυχή δεν έχει τη δυνατότητα, προσαρμόζοντας τα αποτελέσματα προς τα αίτια, να επωφεληθεί από τα δι­δάγματα που της δίδει η μοίρα της, τότε πράγματι η μετενσάρκωση είναι μάταιη και όλη η εξέλιξη δεν είναι παρά μια ταλαιπωρία σκληρή και ανώφελη. Όχι μόνον η αξία της μετενσάρκωσης, αλλά και ο ηθικός σκοπός της όλης εξέλιξης εξαρτώνται από το σύντομο αυτό ερώτημα: «Διατηρούμε αναμνήσεις;» Αν η απάντηση είναι καταφα­τική, η μετενσάρκωση προκύπτει αληθινή. Αν όχι, τίποτε δεν την επιβεβαιώνει.

Η Γέννηση του Χρόνου κατά τον Πλάτωνα

Το μυστήριο του χρόνου (γιατί πιστεύω ότι ο χρόνος αποτελεί ακόμα και σήμερα ένα μυστήριο) έχει απασχολήσει από πολύ παλιά φιλοσόφους, επιστήμονες και άλλους σκεπτόμενους ανθρώπους. Από τους πρώτους που ασχολήθηκαν με αυτό το θέμα είναι ο Πυθαγόρας και ο Πλάτωνας. Ο τελευταίος το κάνει ειδικά στο διάλογο Τίμαιος, στον οποίο κατά μεγάλο μέρος έχει μεταφέρει την Πυθαγόρεια φιλοσοφία.
Από αυτό το έργο αντιγράφω σχετικό απόσπασμα (Τίμαιος, μετάφραση Βασίλη Κάλφα, Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας).

Όταν ο πατέρας του σύμπαντος είδε το δημιούρ­γημά του να κινείται και να ζει — ένας ναός των αιωνίων θεών — ευχαριστήθηκε και, μέσα στη χαρά του, σκέφτηκε να το κάνει ακόμη πιο όμοιο με το υπόδειγμα. Καθώς λοιπόν το Υπόδειγμα είναι έμβιο ον με αιώνια ύπαρξη επιχείρησε να προσδώσει και στο σύμπαν την ανάλογη ιδιότητα. Η αιώνια φύση του προτύπου Έμβιου Όντος ήταν αδύνατον να μεταφερθεί αυτούσια στο γεννημένο σύμπαν. Σκέφτηκε επομένως να δημιουργήσει κάποια κινητή εικόνα της αιωνιότητας. Ενώ λοιπόν έβαζε τάξη στον ουρανό, έφτιαξε και τη ρυθμικά κινούμενη αιώνια εικόνα της ακίνητης στην ενότητά της αιωνιότητας – το δημιούργημα που έχουμε ονομάσει χρόνο.

Οι ημέρες και οι νύχτες, οι μήνες και τα έτη δεν υπήρχαν πριν από τη γέννηση του ουρανού. Τα σχεδίασε ο Δημιουργός ενώ προχωρούσε στην οργάνωση του ουρανού, και αποτελούν μέρη του χρόνου. Από την άλλη, το παρελ­θόν και το μέλλον είναι είδη του χρόνου, έχουν δημιουργηθεί, και είναι σφάλμα να τα αποδίδουμε, χωρίς σκέψη, στο αιώνιο Ον. Γιατί λέμε ότι «ήταν, είναι και θα είναι», ενώ το μόνο που αληθώς μπορούμε να ισχυριστούμε είναι ότι «είναι». Το «ήταν» και το «θα είναι» πρέπει να λέγονται για το γίγνεσθαι που εκτυλίσσεται μέσα στον χρόνο — γιατί και τα δύο συνιστούν κινήσεις. Όμως αυτό που είναι πάντοτε αμετάβλητο και ακίνητο δεν αρμόζει να γίνεται στο πέρασμα του χρόνου πρεσβύτερο ή νεότερο· ούτε είναι σωστό να λέμε γι’ αυτό ότι κάποτε είχε γίνει ή έγινε, ή ότι στο μέλλον θα γίνει και, γενικά, να του αποδίδουμε κάποιες από τις ιδιότητες που το γίγνεσθαι προσάπτει στα μεταβλητά αντικείμενα των αισθήσεων. Γιατί όλα δεν είναι παρά είδη του χρόνου — του χρόνου που μιμείται την αιωνιότητα και κινείται ρυθμικά σε κύκλους. Ας προσθέσουμε ότι χρησιμοποιούμε ανακριβώς και εκφράσεις όπως «το γεγονός είναι γεγονός», «το μεταβαλλόμενο είναι μεταβαλλόμενο», «το μελλοντικό είναι μελλοντικό», «το μη ον είναι μη ον».