Η Γέννηση του Χρόνου κατά τον Πλάτωνα

Το μυστήριο του χρόνου (γιατί πιστεύω ότι ο χρόνος αποτελεί ακόμα και σήμερα ένα μυστήριο) έχει απασχολήσει από πολύ παλιά φιλοσόφους, επιστήμονες και άλλους σκεπτόμενους ανθρώπους. Από τους πρώτους που ασχολήθηκαν με αυτό το θέμα είναι ο Πυθαγόρας και ο Πλάτωνας. Ο τελευταίος το κάνει ειδικά στο διάλογο Τίμαιος, στον οποίο κατά μεγάλο μέρος έχει μεταφέρει την Πυθαγόρεια φιλοσοφία.
Από αυτό το έργο αντιγράφω σχετικό απόσπασμα (Τίμαιος, μετάφραση Βασίλη Κάλφα, Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας).

Όταν ο πατέρας του σύμπαντος είδε το δημιούρ­γημά του να κινείται και να ζει — ένας ναός των αιωνίων θεών — ευχαριστήθηκε και, μέσα στη χαρά του, σκέφτηκε να το κάνει ακόμη πιο όμοιο με το υπόδειγμα. Καθώς λοιπόν το Υπόδειγμα είναι έμβιο ον με αιώνια ύπαρξη επιχείρησε να προσδώσει και στο σύμπαν την ανάλογη ιδιότητα. Η αιώνια φύση του προτύπου Έμβιου Όντος ήταν αδύνατον να μεταφερθεί αυτούσια στο γεννημένο σύμπαν. Σκέφτηκε επομένως να δημιουργήσει κάποια κινητή εικόνα της αιωνιότητας. Ενώ λοιπόν έβαζε τάξη στον ουρανό, έφτιαξε και τη ρυθμικά κινούμενη αιώνια εικόνα της ακίνητης στην ενότητά της αιωνιότητας – το δημιούργημα που έχουμε ονομάσει χρόνο.

Οι ημέρες και οι νύχτες, οι μήνες και τα έτη δεν υπήρχαν πριν από τη γέννηση του ουρανού. Τα σχεδίασε ο Δημιουργός ενώ προχωρούσε στην οργάνωση του ουρανού, και αποτελούν μέρη του χρόνου. Από την άλλη, το παρελ­θόν και το μέλλον είναι είδη του χρόνου, έχουν δημιουργηθεί, και είναι σφάλμα να τα αποδίδουμε, χωρίς σκέψη, στο αιώνιο Ον. Γιατί λέμε ότι «ήταν, είναι και θα είναι», ενώ το μόνο που αληθώς μπορούμε να ισχυριστούμε είναι ότι «είναι». Το «ήταν» και το «θα είναι» πρέπει να λέγονται για το γίγνεσθαι που εκτυλίσσεται μέσα στον χρόνο — γιατί και τα δύο συνιστούν κινήσεις. Όμως αυτό που είναι πάντοτε αμετάβλητο και ακίνητο δεν αρμόζει να γίνεται στο πέρασμα του χρόνου πρεσβύτερο ή νεότερο· ούτε είναι σωστό να λέμε γι’ αυτό ότι κάποτε είχε γίνει ή έγινε, ή ότι στο μέλλον θα γίνει και, γενικά, να του αποδίδουμε κάποιες από τις ιδιότητες που το γίγνεσθαι προσάπτει στα μεταβλητά αντικείμενα των αισθήσεων. Γιατί όλα δεν είναι παρά είδη του χρόνου — του χρόνου που μιμείται την αιωνιότητα και κινείται ρυθμικά σε κύκλους. Ας προσθέσουμε ότι χρησιμοποιούμε ανακριβώς και εκφράσεις όπως «το γεγονός είναι γεγονός», «το μεταβαλλόμενο είναι μεταβαλλόμενο», «το μελλοντικό είναι μελλοντικό», «το μη ον είναι μη ον».

Ίσως όμως δεν είναι η κατάλληλη ευκαιρία να αναλύσουμε αυτά τα θέματα με ακρίβεια.

Ο χρόνος λοιπόν γεννήθηκε μαζί με τον ουρανό. Και αφού γεννήθηκαν μαζί, θα διαλυθούν μαζί, αν βέβαια χρειαστεί ποτέ να διαλυθούν. Η γέννησή τους έγινε με υπόδειγμα την αιώνια φύση του Έμβιου Όντος, ώστε το δημιούργημα να του μοιάσει όσο το δυνατόν περισσότερο. Το μεν υπόδειγμα, σε όλη την αιωνιότητα, είναι· ο δε ουρανός διατρέχει την ολότητα του χρόνου, ήταν, είναι και θα είναι.

Από το σχέδιο και την πρόθεση του Θεού για τη γέννηση του χρόνου —για να υπάρξει χρόνος— οδηγηθήκαμε στη γέννηση του Ήλιου, της Σελήνης και των πέντε άλλων άστρων, τα οποία οι άνθρωποι αποκαλούν «πλανήτες»: οι πλανήτες έγιναν για να καθορίζουν και να διαφυλάσσουν τα μέτρα του χρόνου. Ο Θεός έπλασε τα σώματά τους και τα τοποθέτησε στις τροχιές που διαγράφει η κυκλική κίνηση του Διαφορετικού — επτά άστρα στις επτά υπάρχουσες τροχιές. Η Σελήνη τοποθετήθηκε στον πλησιέστερο προς τη Γη κύκλο, ο Ήλιος στον δεύτερο, ενώ ο Εωσφόρος [η Αφροδίτη] και το επονομαζόμενο ιερό άστρο του Ερμή διατρέχουν τους δύο επόμενους κύκλους, έχοντας με τον κύκλο του Ήλιου την ίδια ταχύτητα αλλά την αντίθετη δύναμη. Γι’ αυτό ο Ήλιος, η Αφροδίτη και ο Ερμής στην πορεία τους προσπερνούν διαδοχικά ο ένας τον άλλο. Όσο για τους υπόλοιπους πλανήτες, αν κανείς επιχειρήσει να αναλύσει διεξοδικά το πού και για ποιες αιτίες τούς ίδρυσε ο Δημιουργός, θα ξεφύγει από το κυρίως θέμα και θα προκαλέσει περισσότερα προβλήματα από αυτά που ήθελε να επιλύσει.